लेख - आता सेंद्रिय दुधाने श्वेतक्रांती

 

आता सेंद्रिय दुधाने श्वेतक्रांती

भविष्यातील गरजा पूर्ण करण्यासाठी केंद्र सरकार आता जैविक तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात नवनवीन संशोधन करणार आहे.  या संदर्भात, सरकारने देशात प्रथमच ई-३ (अर्थव्यवस्था, पर्यावरण, रोजगार) धोरण जाहीर केले आहे.  त्याअंतर्गत दूध, अन्नधान्य, पर्यावरणासह प्रत्येक आव्हानाला सामोरे जाण्याची तयारी आहे.  सध्या जनतेला या क्षेत्रांपैकी सर्वात मोठा फायदा सेंद्रिय दुधाच्या रूपाने होणार आहे.  पशुधनाशिवाय मिळणारे हे सेंद्रिय दूध दुधाची कमतरता तर पूर्ण करेलच शिवाय पौष्टिकही असेल. हे ई-३ धोरण जाहीर करताना केंद्रीय विज्ञान आणि तंत्रज्ञान मंत्री डॉ. जितेंद्र सिंह म्हणाले की, जैवतंत्रज्ञान आणि जैवनिर्मिती क्षेत्रात ही नवी औद्योगिक क्रांती ठरणार आहे.

आयटी क्रांतीप्रमाणे, सेंद्रिय दूध आणि खाद्यपदार्थ आज लोकांना धक्कादायक किंवा धोकादायक वाटू शकतात, परंतु भविष्यातील गरजा त्यातूनच पूर्ण होतील.  हे दूध केवळ सेंद्रिय पदार्थांपासूनच तयार केले जाईल.  यामध्ये रसायनांचा वापर होणार नाही.  दुग्ध उत्पादनात भारताचा जगात पहिला क्रमांक लागतो आणि जगाच्या एकूण दूध उत्पादनात २४ टक्के योगदान आहे.  गेल्या ९ वर्षांत देशातील दूध उत्पादनात सुमारे ५७ टक्क्यांनी वाढ झाली आहे.  परिणामी, २०२२-२३ मध्ये दरडोई दुधाची उपलब्धता ४५९ ग्रॅम प्रतिदिन झाली आहे. नऊ वर्षांपूर्वी ही उपलब्धता प्रति व्यक्ती प्रतिदिन केवळ ३०० ग्रॅम होती.  तर काही वर्षांपूर्वी दुग्धजन्य पदार्थांची आयात होण्याची शक्यता निर्माण झाली होती.  मात्र आता पशुसंवर्धनासाठी केलेल्या प्रयत्नांचे परिणाम दिसू लागले आहेत.  स्वातंत्र्यानंतर प्रथमच गेल्या दशकात दूध उत्पादन आणि उत्पादकता सर्वाधिक वाढली आहे.  दुधाची उपलब्धता वाढल्याने भारतीयांच्या खाण्याच्या सवयीही बदलल्या आणि दूध व त्यापासून बनवलेल्या पदार्थांचा वापरही वाढला.  आता प्रत्येक भारतीय जगातील सरासरी वापरापेक्षा ६५ ग्रॅम अधिक दूध पीत आहे.  दुधाचा जागतिक सरासरी वापर सध्या दरडोई ३९४ ग्रॅम आहे.  भारतात दूध उत्पादन पशुपालक करतात.  हा त्यांचा पारंपारिक व्यवसाय आहे, जो त्यांना ज्ञान परंपरेतून प्राप्त झाला आहे. भारतात दूध, दही, तूप आणि लोणी यांचे उत्पादन प्राचीन काळापासून चालत आले आहे.

भगवान कृष्णाचे बालपणीचे कारनामे दही, लोणी चोरी आणि नंतर गोकुळामधून दुग्धजन्य पदार्थ कर म्हणून न पाठवल्याबद्दल कंसाच्या विरोधाशी संबंधित आहेत.  कृष्णाच्या नेतृत्वाखाली गवळी समाजाने दुधाबाबत केलेली ही कदाचित पहिली क्रांती होती.  यानंतर हा विरोध ब्रिटीश साम्राज्यात दिसला आणि सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या नेतृत्वाखाली श्वेत किंवा दुग्ध क्रांतीच्या रूपाने त्याचा जन्म झाला.  खरे तर ज्या खेडा भागातून श्वेतक्रांती सुरू झाली, तो खेडा जिल्हा स्वातंत्र्यानंतर झाला आणि सध्या तो आनंद म्हणून ओळखला जातो.  सध्या ३० कोटींहून अधिक गायी-म्हशींसोबतच २ कोटींहून अधिक मेंढ्या, शेळ्या आदी प्राण्यांचे संगोपन करून हे दूध मिळवले जात आहे.  पण त्याचा वापर आणि गरज सातत्याने वाढत आहे.

इंग्रजांच्या राजवटीत पॉलसन नावाच्या ब्रिटीश कंपनीची या भागातून दूध खरेदी करण्याची मक्तेदारी होती.  कंपनी सातत्याने दूध उत्पादकांची पिळवणूक करत होती.  शेतकऱ्यांनी या शोषणाची तक्रार सरदार पटेल यांच्याकडे केली.  शोषणाची माहिती ऐकून पटेल अस्वस्थ झाले आणि लोहपुरुषाच्या अवतारात आले, त्यांनी लगेचच कंपनीला दूध विकण्यास नकार दिला.  त्यांनी विश्वास ठेवला  की जेव्हा कंपनीला दूध मिळणार नाही तेव्हा शेतकऱ्यांच्या अटी मान्य करणे त्यांना भाग पडणार आहे.  सर्व शेतकऱ्यांनी सहकारी संस्था स्थापन करून स्वत: दूध व दुग्धजन्य पदार्थांची विक्री करावी, असा सल्लाही पटेल यांनी दिला.  शेतकऱ्यांनी पटेलांच्या सूचनेला सहमती दर्शवली आणि इंग्रजांना दूध न देण्याचे आव्हान दिले.  पुढे १९४६ मध्ये पटेल यांनी त्यांच्या विश्वासाने आणि मोरारजी देसाई आणि त्रिभुवन दास पटेल यांच्या मदतीने भारतातील पहिली दूध सहकारी संस्था स्थापन केली, जे नंतर जिल्हा सहकारी दूध उत्पादन संघ म्हणून ओळखले जाऊ लागले.  दररोज २५० लिटर दुधाचा व्यवसाय करणारी ही संस्था आज जगभरात 'अमूल' ही संस्था म्हणून ओळखली जाते.  शेतकऱ्यांची ज्ञानपरंपरा आणि वर्गीस कुरियन यांच्या यांत्रिक संगतीने ही संस्था कर्तृत्वाच्या शिखरावर पोहोचली  आहे.

कोणत्याही सरकारी मदतीशिवाय देशातील ७० टक्के दूध व्यवसाय असंघटित रचनेतून हाताळला जात आहे.  या व्यवसायातील बहुतांश लोक निरक्षर आहेत. ३० टक्के दुधाचा व्यापार संघटित संरचनेद्वारे केला जातो, जसे की डेअरी.  देशात दूध उत्पादनात ९६ हजार सहकारी संस्था आहेत. १४ राज्यांमध्ये स्वतःच्या दूध सहकारी संस्था आहेत.  दूध आणि कृषी उत्पादनांशी संबंधित प्रक्रिया सुविधा देशात एकूण केवळ दोन टक्के आहेत, परंतु दही, ताक, तूप, लोणी, मावा, चीज इत्यादी बनवण्यासाठी सर्वात जास्त प्रक्रिया करण्यासाठी दुधाचाच वसपर केला जातो. या व्यवसायाचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे तो आठ कोटींहून अधिक लोकांच्या उपजीविकेशी जोडलेला आहे.  मोठ्या प्रमाणावर गावपातळीवरून थेट शहरातील ग्राहकांना दूध विकले जाते.

२०१३-१४ या वर्षात देशात १४६३ लाख टन दुधाचे उत्पादन झाले होते, जे २०२२-२३ मध्ये वाढून २३०६ लाख टन झाले आहे.  भारतातील दुधाचे उत्पादन दरवर्षी ५.९ टक्क्यांहून अधिक दराने वाढत आहे, तर जगात दुधाची सरासरी वाढ केवळ दोन टक्के आहे.  जवळपास १५० देशांमध्ये भारतीय दुग्ध उत्पादनांना मागणी आहे.  गेल्या वर्षी ६५ लाख टन दूध उत्पादनाची निर्यात झाली होती. २०२४ मध्ये ही निर्यात आणखी वाढण्याची अपेक्षा आहे.  केंद्रीय पशुसंवर्धन आणि दुग्धव्यवसाय राज्यमंत्री संजीव बल्यान म्हणतात की, 'देशाच्या अर्थव्यवस्थेत दुग्धव्यवसाय क्षेत्राचे योगदान पाच टक्के आहे आणि ते सुमारे आठ कोटी लोकांना रोजगाराचे बारमाही मजबूत स्त्रोत आहे.'  राष्ट्रीय गोकुळ मिशन अस्तित्वात आल्यानंतर या मोठ्या दूध अर्थव्यवस्थेतील समृद्धीचा मार्ग खुला झाला आहे.  ही योजना सुरुवातीला डिसेंबर २०१४ मध्ये सुरू करण्यात आली होती.  स्थानिक गुरांच्या प्रजातींचा वैज्ञानिक पद्धतीने विकास आणि संवर्धन करणे हा यामागचा उद्देश होता.

परिणामी, राज्यांमध्ये गायी आणि म्हशींच्या पारंपरिक प्रजननाच्या पद्धतींव्यतिरिक्त, कृत्रिम रेतन आणि आयव्हीएफ सेवा शेतकऱ्यांच्या दारात उपलब्ध करून देण्यात आल्या.  त्याचे परिणाम प्रभावी ठरले.  दुधाच्या या वाढत्या वापरामुळे जगातील देशांचेही या व्यवसायाकडे लक्ष वेधले गेले आहे. जगातील सर्वात मोठी दूध ट्रेडिंग कंपनी फ्रेंच कंपनी लैक्टेल आहे. त्यांनी हैदराबादची भारतातील सर्वात मोठी 'तिरुमला डेअरी' १७५० कोटी रुपयांना विकत घेतली आहे.  भारतीय तेल कंपनी ऑईल इंडियाही त्यात प्रवेश करत आहे.  कारण जागतिक स्तरावर हा दूध व्यवसाय दरवर्षी सुमारे १६ टक्के दराने वाढत आहे.  अमेरिकाही त्यांनी निर्माण केलेली सह-उत्पादने भारतात विकण्याचा प्रयत्न करत आहे.  मात्र, अजूनपर्यंत तरी त्यांना यश मिळालेले नाही.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : ११/०९/२०२४ वेळ : ०५:४५