लेख - सायबर फसवणुकीचे कारण - लोभ

 

सायबर फसवणुकीचे कारण - लोभ

 

आज इंटरनेट हा सर्वसामान्यांच्या जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाग बनला आहे, या तंत्रज्ञानावरील वाढत्या अवलंबित्वामुळे त्याच्याशी संबंधित समस्याही समोर येऊ लागल्या आहेत. सायबर फसवणुकीशी संबंधित बातम्या मिळत नाहीत असा एकही दिवस जात नाही. या फसवणुकीपासून सामान्य जनतेचे रक्षण करण्यासाठी बँका, पोलीसांसह सर्व यंत्रणांद्वारे सातत्याने आवाहन करण्यात येत आहे की, त्यांनी बँक खाते क्रमांक, पिन, पासवर्ड, ओटीपी इत्यादी कोणत्याही व्यक्तीला सांगू नयेत, कोणत्याही अनोळखी लिंकवर क्लिक करू नये. व्हिडिओ कॉलमुळे लोक या टोळीच्या तावडीत अडकत आहेत आणि आयुष्यभर कष्टाने कमावलेले पैसे गमावत आहेत. एक निवृत्त अधिकारी सायबर गुंडांच्या जाळ्यात अडकून एक कोटींहून अधिक रुपये गमावल्याची घटना नुकतीच समोर आली आहे. या प्रकरणात, फसवणूक करणाऱ्या टोळीच्या सदस्याने बँकेतील घोटाळ्याचा हवाला देत व्हॉट्सॲप कॉलद्वारे वापरकर्त्याच्या खात्याची संपूर्ण माहिती मिळवली आणि त्याच्या खात्यामधून एक कोटीहून अधिक रुपये ट्रान्सफर केले. दुसरी घटना राजधानीमधील आहे, जिथे फसवणूक करणाऱ्यांनी एका इंस्टाग्राम वापरकर्त्या डॉक्टरला गेमिंग कंपनीत पैसे गुंतवून ४० टक्के नफा देण्याचे आश्वासन देऊन ९० लाख रुपयांची फसवणूक केली. शेअर बाजारात पैसे दुप्पट करून, घरी बसून लाखोंची कमाई आणि मोठमोठी बक्षिसे मिळवण्याची स्वप्ने सर्वसामान्यांना दाखवून सायबर घोटाळेबाज लाखो-करोडो रुपयांची फसवणूक करत आहेत, हे विशेष. आजकाल चोरी, दरोडा, फसवणूक आणि महामार्गावरील दरोड्याच्या घटनांमध्ये घट झाली आहे, असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही, उलट फसवणूक करणाऱ्यांनी लूटमारीचा, डिजिटल फसवणुकीचा नवा मार्ग शोधला आहे. आश्चर्याची बाब म्हणजे केवळ अशिक्षित किंवा कमी शिकलेले लोकच सायबर फसवणुकीचे बळी ठरत नाहीत तर डॉक्टर, सॉफ्टवेअर इंजिनीअर, उच्चशिक्षित प्राध्यापक, लष्करी आणि उच्च प्रशासकीय अधिकारीही बळी पडत आहेत.

सायबर गुन्ह्यांचे संशोधन करणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय अहवालानुसार सायबर गुन्ह्यांमध्ये भारत दहाव्या क्रमांकावर आहे. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाच्या मते २०२३-२४ मध्ये कार्ड आणि इंटरनेट फसवणुकीची एकूण २९०८२ प्रकरणे नोंदवली गेली आहेत. इंडियन सायबर क्राइम कोऑर्डिनेशन सेंटरच्या म्हणण्यानुसार, या वर्षी जानेवारी ते मे दरम्यान १२०३ कोटी रुपयांच्या डिजिटल फसवणुकीची ४५९९ प्रकरणे नोंदवण्यात आली, म्हणजेच दररोज सरासरी ७००० हून अधिक फसवणुकीच्या तक्रारी नोंदवण्यात आल्या. अंदाजानुसार, गेल्या चार महिन्यांत सुमारे ४०० कोटी रुपयांची डिजिटल फसवणूक झाली आहे. या प्रकारच्या फसवणुकीच्या प्रकरणांवर नजर टाकली तर, लोभ, भीती, व्यक्तीचे अज्ञान ही कारणे त्याला प्रामुख्याने कारणीभूत आहेत. संसदेत सादर केलेल्या अहवालानुसार, देशातील पाच राज्ये उत्तर प्रदेश, महाराष्ट्र, गुजरात, राजस्थान आणि हरियाणा ज्यामध्ये उत्तर प्रदेश आघाडीवर आहे. सायबर गुन्ह्यांशी संबंधित प्रकरणांचा तपास करणाऱ्या अधिकाऱ्यांच्या मते, दक्षिण पूर्व आशियातील प्रमुख शहरांसह देशातील विविध राज्यांमधून सायबर फसवणुकीत एक टोळी कार्यरत आहे. भारतात झारखंडचे जामतारा शहर या फसवणुकीसाठी सर्वाधिक कुप्रसिद्ध होते, परंतु आता देवधर, दिल्ली, उत्तर प्रदेशचे आझमगढ, मथुरा, बिहारचे गोपालगंज, हरियाणाचे मेवात, भिवानी आणि नूह, गुजरातचे अहमदाबाद आणि सुरत, राजस्थानचे भरतपूर, प. बंगालचे दुर्गापूर आणि आसनसोल आणि आंध्र प्रदेशचे चित्तूर फसवणुकीसाठी कुप्रसिद्ध झाले आहेत. आश्चर्याची बाब म्हणजे या आंतरराज्य टोळीचे दुबई, चीन, श्रीलंका, नेपाळ, कंबोडिया, म्यानमार आणि लाओस सारख्या देशांशी संबंध जोडलेले आहेत.

तथापि, भारतातील मुख्यतः सामान्य लोक हॅकिंग, खंडणी, बनावट समाजमाध्यमाची खाती आणि बनावट व्हॉट्सॲप कॉल, बनावट ट्रेडिंग ॲप्स, कर्ज, गेमिंग, मनी लाँडरिंग, डेटिंग आणि मॅट्रिमोनियल ॲप्स, क्रिप्टो, पेटीएम आणि यूपीए पासवर्ड किंवा पिन यामुळे चिंतेत आहेत. मिळालेल्या ओटीपीद्वारे ते सायबर फसवणुकीचे बळी ठरत आहेत. सेक्सटोर्शन हे खरे तर 'सेक्स' आणि 'एक्सटॉर्शन' या दोन शब्दांचे मिश्रण आहे, हे एक प्रकारचं ब्लॅकमेलिंग आहे. यामध्ये सायबर गुन्हेगार महिला किंवा मुलीच्या नावाने सोशल मीडियावर मैत्रीचे मेसेज पाठवतात, ते स्वीकारल्यानंतर ही टोळी लोकांशी अश्लील बोलू लागते आणि चॅटिंग करून, त्यांना व्हिडिओ कॉलसाठी प्रवृत्त करतात. या सापळ्यात अडकल्यानंतर, जेव्हा वापरकर्ते व्हिडिओ कॉल करतात तेव्हा गुन्हेगार त्याचा एक नग्न व्हिडिओ बनवतो. यानंतर टोळीचे सदस्य पोलीस अधिकारी म्हणून वापरकर्त्याला धमकावत अनेकवेळा हा अश्लील व्हिडिओ यूट्यूबवर अपलोड करण्याची धमकी देतात. बदनामी होण्याच्या भीतीने सहसा पीडित पक्ष हे प्रकरण पोलीसांकडे नेण्यास टाळाटाळ करतात आणि फसवणूक करणाऱ्या टोळीच्या तावडीत अडकून लाखोंचा ऐवज गमावतात. मिळालेल्या माहितीनुसार, अनेक प्रभावशाली अधिकारी, व्यापारी, राजकारणी, सेवाभावी लोक आणि तरुण वर्ग सायबर चोरीच्या चक्रव्यूहात अडकत असून, त्यांची प्रतिष्ठा धुळीस मिळण्याच्या भीतीने त्यांना आपल्या भांडवलासह आपला जीव गमवावा लागत आहे. तथापि, सावधगिरी आणि संयमाने सेक्सटोर्शनसारखी फसवणूक टाळता येऊ शकते. कोणत्याही महिलेची किंवा मुलीची फ्रेंड रिक्वेस्ट स्वीकारण्यापूर्वी वापरकर्त्यांनी योग्यरित्या पडताळणी करावी. समाजमाध्यमांवर कोणत्याही वापरकर्त्याने तुम्हाला अश्लील मेसेज किंवा व्हिडीओ पाठवल्यास त्याची तक्रार तात्काळ सायबर सेलकडे करावी जेणेकरून गुन्हेगारांवर अंकुश ठेवता येईल.

आजकाल समाजमाध्यमांवर बनावट खाती बनवून मैत्रीची विनंती पाठवली जाते आणि ती स्वीकारल्यानंतर वापरकर्त्याला काही गंभीर तातडीची गरज सांगून ऑनलाइन पैसे मागण्याच्या घटनाही पहायला मिळत आहेत. तर अशा प्रकरणांमध्ये, थेट बोलून संबंधित फसवणूक टाळता येते. आजकाल, वापरकर्त्यांना गुन्हे शाखा किंवा सीबीआय पोलीस अधिकाऱ्यांच्या नावाने असे व्हिडिओ पाठवले जातात किंवा व्हॉट्सॲप कॉल्स येत आहेत ज्यात डीपीमध्ये कोणत्यातरी गणवेशधारी पोलीस कर्मचाऱ्याचे छायाचित्र जोडण्यात आल्याचे संबंधितांना दिसत आहे. हे वापरकर्त्यांना सांगतात की, तुमचा मुलगा किंवा मुलगी मादक पदार्थ किंवा इतर कोणत्याही गंभीर गुन्हेगारी प्रकरणात अडकले आहे आणि त्यांनी सांगितलेल्या खात्यावर किंवा क्रमांकावर रक्कम पाठवल्यास प्रकरण मिटवून पाल्याला मुक्त केले जाईल. तर काही प्रकरणात त्यांच्या नातेवाईकांपैकी कोणालातरी गंभीर अपघात झाला आहे आणि त्याला रुग्णालयात दाखल करण्यासाठी पैशांची मागणी केली जाते. त्याच टोळीतील सदस्य पीडित कुटुंबातील सदस्याचा आवाज कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या साहाय्याने क्लोन करून बोलतो, त्यामुळे अटक करण्यात आलेला किंवा अपघातग्रस्त मुलगा आपला असल्याची खात्री पीडितांना होते आणि ते घाबरून हजारो रुपये टोळीकडे हस्तांतरित करतात. तर थोडी सावधगिरी बाळगल्यास हा प्रकार टाळता येऊ शकतो. डिजिटल फसवणुकीच्या बऱ्याच प्रकरणांमध्ये, फसवणूक करणारे अंमली पदार्थ असल्याचे भासवत, कस्टम अधिकारी किंवा ईडी अधिकारी वापरकर्त्यांना त्यांच्या नावावरील मादक पदार्थ किंवा बेनामी मालमत्ता जप्त करण्याची धमकी देतात आणि मोठ्या प्रमाणात पैसे उकळतात.

भारतात सायबर फसवणुकीच्या वाढत्या घटनांच्या संदर्भात, हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की, देशातील मोठी लोकसंख्या डिजिटल तंत्रज्ञानाच्या बाबतीत जवळजवळ निरक्षर आहे. कृत्रिम बुद्धिमत्ता किंवा आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स म्हणजेच 'एआय' आता अशा घटनांमध्ये आणखी वाढ करत आहे. सायबर फसवणुकीची वाढती प्रकरणे सरकार आणि समाजासाठी सतत आव्हान बनत आहेत, यात शंका नाही, परंतु लोभ, भीती आणि अज्ञान यांसारख्या वृत्ती त्याला प्रामुख्याने जबाबदार आहेत. सेक्सटोर्शन, शेअर ट्रेडिंग आणि लॉटरी यांसारख्या सायबर फसवणुकीच्या घटनांमध्ये लोक शरीर आणि पैशाच्या भुकेचे बळी ठरत आहेत, तर सीबीआय किंवा पोलीस अधिकाऱ्यांच्या नावाने खोट्या व्हॉट्सॲप कॉल्सवर फसवणूक झालेल्यांना भीती आणि अज्ञानामुळे पैसे गमवावे लागत आहेत. मात्र, देशातील सायबर फसवणुकीच्या वाढत्या घटनांवर नजर टाकली तर 'नजर हटी, दुर्घटना घटी' असेच आहे. त्यामुळे केवळ आत्मनियंत्रण, चारित्र्य शुद्धता, डिजिटल जागरूकता आणि याद्वारे फसवणुकीचे प्रकार थांबवता येतात. दक्षता या प्रकारची फसवणूक टाळण्यासाठी, फसवणूक झाल्याचा संशय असलेल्या अज्ञात क्रमांकांवरून येणारे व्हिडिओ कॉल त्वरित ब्लॉक केले जावेत. याशिवाय तुम्ही तुमचा एटीएम कार्ड पिन, मोबाईल फोनचे पासवर्ड आणि इतर डिजिटल गॅजेट्स कधीही कोणाशीही शेअर करू नका. तुम्ही फसवणुकीला बळी पडल्यास, संबंधित बँक आणि सायबर क्राईम हेल्पलाइन १९३० नंबरवर त्वरित संपर्क साधा फसवणुकीचे बळी ठरू नका तसेच इतरांनाही वेळीच सावध करा.

दुसरीकडे, माहिती तंत्रज्ञान कायदा २००० आणि दुरुस्ती २००८ व्यतिरिक्त, देशातील सायबर गुन्ह्यांबाबत तक्रारी नोंदवण्यासाठी हेल्पलाइन क्रमांक आणि वेबसाइटसह भारतीय दंड संहिता १८६० च्या विविध कलमांतर्गत कारवाईची तरतूद आहे, परंतु इंटरनेटमुळे निर्माण होणारे धोके अमर्यादित आहेत, त्यामुळे भारत सरकारने असा कडक कायदा बनवला पाहिजे की ज्यामुळे लोकांची सुरक्षा आणि आर्थिक सुविधा तसेच सायबर गुन्हेगारांवर त्वरित कारवाई होईल.

 

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : ०७/०९/२०२४ वेळ : ०८:१४