मनाला सशक्त बनवत, भविष्य सक्षम करणारा दिन

जागतिक लोकसंख्या दिवस, दरवर्षी ११ जुलै रोजी साजरा केला जातो. जागतिक लोकसंख्येच्या समस्यांचे निराकरण करण्याच्या महत्वाची आठवण करून देतो. हा दिवस लोकसंख्येशी संबंधित आव्हानांबद्दल जागरुकता वाढवण्याची, लोकसंख्या शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्याची आणि शाश्वत विकासासाठी समर्थन करण्याची संधी प्रदान करतो. या लेखात, पण जागतिक लोकसंख्या दिनाचे महत्त्व जाणून घेत, त्याचा इतिहास शोधत, जागतिक स्तरावर आणि भारतातील लोकसंख्या साक्षरतेची स्थिती आणि समृद्ध भविष्यासाठी लोकसंख्या साक्षर असण्याच्या महत्त्वावर जोर देऊ.

जागतिक लोकसंख्या दिनाची स्थापना संयुक्त राष्ट्रांनी (युएन) १९८९ मध्ये ठराव ४५/२१६ स्वीकारून केली. लोकसंख्येशी संबंधित आव्हाने आणि जागतिक विकासावरील त्यांचा प्रभाव महत्त्व ओळखून ते उद्भवले. युएनने ११ जुलै हा जागतिक लोकसंख्या दिन म्हणून जाहीर केला आहे. ज्याचा उद्देश लोकसंख्येच्या समस्यांवर लक्ष केंद्रित करणे आणि त्यावर संबंधीतांशी विधायक चर्चा आणि कृती करणे आहे. लोकसंख्या वाढीचे व्यवस्थापन करणे, आरोग्यसेवा आणि शिक्षणात प्रवेश सुनिश्चित करणे आणि शाश्वत विकासाला चालना देणे ही एकमेकांशी जोडलेली उद्दिष्टे आहेत. जी नाविन्यपूर्ण उपाय शोधण्यासाठी, माहितीपूर्ण निर्णय घेण्यास प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि वर्तमान आणि भविष्यातील दोन्ही पिढ्यांसाठी चांगले भविष्य निर्माण करण्यासाठी, तसेच हया विधायक कार्यावर एकत्र काम करण्यासाठी प्रोत्साहित करतात. युनायटेड नेशन्स, त्यांच्या एजन्सी, युनायटेड नेशन्स पॉप्युलेशन फंड (युएनएफपीए) द्वारे, लोकसंख्येच्या समस्यांबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी जागतिक लोकसंख्या दिनानिमित्त समन्वय साधण्यात आघाडीची भूमिका बजावते. जागतिक मोहिमा, लोकसंख्या डेटा संकलन, धोरणे आणि मार्गदर्शन विकसित करते आणि लोकसंख्येच्या गतिशीलतेशी संबंधित आव्हानांना तोंड देण्यासाठी व्यवस्था तयार करते. यूएनचा सहभाग लोकसंख्येशी संबंधित समस्यांचे महत्त्व वाढवतो, बदलांचे समर्थन करतो आणि जागतिक स्तरावर सहयोग सुलभ करतो. लोकसंख्येच्या समस्यांच्या संदर्भात जागरूकता वाढवणे, कृती करणे आणि शाश्वत विकासाला चालना देण्यासाठी त्याचे प्रयत्न योगदान देतात. सातत्याने युएन, विशेषतः आर्थिक आणि सामाजिक व्यवहार विभाग (युएन डेसा) द्वारे, जगभरातील लोकसंख्येचा डेटा गोळा आणि विश्लेषित करते. हा डेटा लोकसंख्येचा ट्रेड, आव्हाने आणि संधी ओळखण्यात मदत करतात, धोरणकर्ते आणि भागधारकांना माहितीपूर्ण निर्णय घेण्यास सक्षम करतात. डेटाचालित पध्दतीवर यूएनचा भर पुराव्यावर आधारित धोरण तयार करण्यात आणि कार्यक्रमाच्या योगदान देतो. 

विकासामध्ये युनेस्को आणि युएनएफपीएच्या आकडेवारीनुसार, १५ वर्षे आणि त्याहून अधिक वयाच्या व्यक्तीसाठी जागतिक साक्षरता दर तुलनेने उच्च ८६.३% आहे, पुरुष ९०% आणि स्त्रिया ८२.७% थोडे कमी आहेत. तथापि, विशेषतः कोविड-१९ साथीच्या काळात उद्भवलेली आणि टिकून राहिलेली आकाराची आव्हाने ओळखणे महत्त्वाचे आहे. या महामारीचा जगभरातील शिक्षणावर लक्षणीय परिणाम झाला आहे. विद्यार्थी आणि तरुणांना शाळा बंद असल्यामुळे मूलभूत साक्षरता कौशल्ये आत्मसात करण्यासह शिक्षणाच्या निरंतरतेसाठी आव्हाने निर्माण झाली होती. परिणामी, अंदाजे २५० दशलक्ष मुलांना ही मूलभूत कौशल्ये आत्मसात करण्यात अडचणी येत होत्या.

भारताने गेल्या काही वर्षामध्ये साक्षरता दर सुधारण्यात लक्षणीय प्रगती केली आहे. अलीकडील आकडेवारीनुसार, भारतातील एकूण साक्षरता दर सुमारे ७७.७% आहे. ही प्रगती दर्शवत असताना, विशेषतः ग्रामीण भागात आणि उपेक्षित समुदायांमध्ये. अनूनही साक्षरता दर कमी आहेत. भारतातील काही प्रदेशांमध्ये साक्षरतेच्या दरांमध्ये लैंगिक असमानता कायम आहे. ही दरी भरून काढण्याच्या प्रयत्नांचे सकारात्मक परिणाम दिसून आले आहेत, परंतु मुली आणि महिलांना समान शिक्षण मिळावे यासाठी आणखी काम करणे आवश्यक आहे. या विषमता दूर करण्यासाठी आणि शिक्षणामध्ये लैंगिक समानतेला प्रोत्साहन देण्यासाठी बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ योजना आणि कस्तुरबा गांधी बालिका विद्यालय सारखे उपक्रम सुरु करण्यात आले आहेत. प्राथमिक शिक्षणावर लक्ष केंद्रित केल्याने सकारात्मक परिणाम मिळाले आहेत आणि शाळांमध्ये पायाभूत सुविधा सुधारल्या आहेत. सर्व शिक्षा अभियान आणि इतर सरकारी उपक्रमांनी प्राथमिक शिक्षणाचा विस्तार करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. तथापि गुणवत्तेची चिंता आणि उच्च गळती दर ही आव्हाने आहेत ज्याकडे लक्ष देण्याची गरज आहे. माध्यमिक आणि उच्च शिक्षणाच्या पायाभूत सुविधा आणि सुलभता सुधारण्याच्या प्रयत्नांनी चांगली प्रगती दर्शविली आहे. राष्ट्रीय माध्यमिक शिक्षा अभियान सारख्या कार्यक्रमांचा उद्देश माध्यमिक शिक्षणाची गुणवत्ता वाढवणे आणि नावनोंदणीला प्रोत्साहन देणे आहे. याव्यतिरिक्त, अधिक विद्यापीठे, महाविद्यालये आणि व्यावसायिक प्रशिक्षण संस्थांच्या स्थापनेमुळे उच्च शिक्षण आणि कौशल्य विकासाच्या संधी वाढल्या आहेत.

कोविड-१९ महामारीमुळे भारतात डिजिटल शिक्षणा पद्धतीचा अवलंब करण्यास वेगा आला आहे. ऑनलाइन लर्निंग प्लॅटफॉर्म, डिजिटल कंटेंट आणि ई-लर्निंग उपक्रमांनी लॉकडाऊनच्या काळातही शिक्षण चालू ठेवण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. तथापि डिजिटल उपकरणे आणि इंटरनेट कनेक्टिव्हिटीशी संबंधित आव्हाने, विशेषतः ग्रामीण आणि दुर्गम भागात कायम आहेत. कौशल्य विकासाचे महत्त्व ओळखून, भारतात व्यावसायिक शिक्षण कार्यक्रमांना गती मिळाली आहे. स्किल इंडिया मिशन आणि तत्सम उपक्रम रोजगारक्षमता आणि उद्योजकता वाढविण्यासाठी विद्यार्थ्यांना उद्योग संबंधित कौशल्ये सुसज्ज करण्यावर भर देतात. या कार्यक्रमांचे उद्दिष्ट शिक्षण आणि रोजगार, विशेषतः गैरशैक्षणिक क्षेत्रांमधील अंतर कमी करणे आहे.

डॉ. संघमित्रा सिंग, एक आरोग्य शास्त्रज्ञ आणि सार्वजनिक आरोग्य संशोधक, भारताच्या पॉप्युलेशन फाऊंडेशनच्या कार्यक्रम प्रमुख म्हणून लोकसंख्या आणि धोरण क्षेत्रातील एका दशकाच्या अनुभवासह सांगतात, "सर्वार्थाने समानतेवर विश्वास ठेवणाऱ्या आणि आचरणात आणणाऱ्या पालकांच्या पोटी जन्म होणे हे माझे भाग्य आहे. मोठा झाल्यावर, घर आणि कुटुंबाच्या जबाबदाऱ्या सामायिक करत असताना माझ्या वडिलांनी माझ्या आईला तिच्या व्यवसायात साथ देण्याच्या मार्गातून बाहेर पडताना पाहिले. गेल्या काही वर्षांमध्ये, मी स्त्रियांना त्यांच्या आशा, स्वप्ने आणि आकांक्षा पूर्ण करण्यासाठी प्रोत्साहन आणि प्रेरणा देण्याबद्दल कमालीचा उत्कट बनलो आहे. २०२३ मध्ये भारत जगातील सर्वाधिक लोकसंख्येचा देश बनल्यामुळे, देशाच्या लोकसंख्येच्या जवळपास अर्ध्या भाग असलेल्या महिला आणि मुलींमध्ये गुंतवणूकीला प्राधान्य देण्याची देशासाठी ही एक योग्य वेळ आहे. पॉप्युलेशन फाऊंडेशन ऑफ इंडिया या सार्वजनिक आरोग्य संस्थेतील माझ्या कामाचा महिलांच्या सक्षमीकरणाला सर्व धोरणे आणि कार्यक्रमांच्या केंद्रस्थानी ठेवणाऱ्या कामाचा माझ्यावर आणि महिला नेतृत्वाकडे पाहण्याच्या माझ्या दृष्टीकोनावर खोलवर प्रभाव पडला आहे. आपल्या कार्यक्रमांद्वारे आणि उपक्रमांद्वारे, संस्थेने तरुण महिला चॅम्पियन्सची एक केंडर तयार केली आहे जी बालविवाह, लैगिक आणि पुनरुत्पादक आरोग्य आणि मासिक पाळी स्वच्छता यासारख्या संवेदनशील विषयांवर जागरूकता पसरवण्यासाठी काम करत आहे. संस्थेने महिलांच्या नेतृत्वाखाली जे काही साध्य केले आहे त्या सर्व गोष्टीमधून मला प्रचंड प्रेरणा मिळते आणि वरिष्ठ व्यवस्थापन संघातील महिलांच्या वर्चस्वाचा मला सार्थ अभिमान आहे."

जागतिक लोकसंख्या दिन जागतिक लोकसंख्येच्या गतिशीलतेमुळे उद्भवलेल्या आव्हानांवर आणि संधीवर प्रकाश टाकण्याची संधी प्रदान करतो. सर्वांसाठी शाश्वत आणि न्याय्य भविष्य निर्माण करण्यासाठी लोकसंख्या साक्षरता वाढवणे महत्त्वपूर्ण आहे. व्यक्तींना ज्ञानाने सुसज्ज करून आणि त्यांना माहितीपूर्ण निर्णय घेण्यास सक्षम बनवून, आपण लोकसंख्या शास्त्रीय बदलांमध्ये भरभराट करणारे आणि समृद्ध जगासाठी योगदान देणारा समाज तयार करू शकतो. लोकसंख्या साक्षरतेचा पुरस्कार करून आणि येणाऱ्या पिढयांसाठी एक चांगला उद्या पढवून जागतिक लोकसंख्या दिन साजरा करूया.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

तारीख : २६/०६/२०२४ वेळ : ०९:४७