एसटीएस-१०७ अंतराळ यान पृथ्वीवर परत येण्यापूर्वी १ फेब्रुवारी २००३ रोजी कल्पना चावला या अपघाताला बळी पडल्या होत्या.
उड्डानपरी कल्पना चावल या भारतीय-अमेरिकन अंतराळवीर शटल मिशन विशेषज्ञ आणि अंतराळात जाणार्‍या भारतीय वंशाची पहिल्या महिला होत्या. मिशन स्पेशालिस्ट आणि प्राथमिक रोबोट आर्ट ऑपरेटर म्हणून त्यांनी कोलंबिया स्पेस शटलवर प्रथम उड्डाण केले. २००३ मध्ये जेव्हा स्पेस शटल वातावरणात पुन्हा प्रवेश करताना अचानक बिघडले, चावला ह्या सात क्रू सदस्यांपैकी एक होत्या ज्या कोलंबिया स्पेस शटल अपघातात मरण पावल्या. त्यांना मरणोत्तर काँग्रेसनल स्पेस मेडल ऑफ ऑनरने सन्मानित करण्यात आले आणि अनेक रस्ते, विद्यापीठे आणि संस्थांना त्यांचे नाव देण्यात आले.
देशाची शान कल्पना चावला, पहिल्या भारतीय महिला अंतराळवीर, यांचा जन्म १७ मार्च १९६१ रोजी हरियाणा प्रांतातील (भारत) कर्नाल येथे वडील बनारसी लाल चावला आणि संजोगता खरबंदा यांच्या घरी झाला. त्यांनी टागोर बाल निकेतन, कर्नाल येथून प्राथमिक शिक्षण घेतले. कल्पना चावला यांना सांस्कृतिक कार्यक्रम आणि चित्रकलेमध्ये भाग घेण्याचीही आवड होती. त्यांनी १९७६ मध्ये मॅट्रिक पास केले. पुढील शिक्षण कॉलेज कर्नाल आणि दयाल सिंग कॉलेजमधून घेतले. १९७८ मध्ये कल्पना चावला यांनी प्री-इंजिनिअरिंगमध्ये उच्च गुण मिळवल्यानंतर एरोनॉटिकल सायन्सचा अभ्यास करण्यासाठी चंदीगडच्या पंजाब इंजिनिअरिंग कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. कल्पना चावला ह्या या विषयाचा अभ्यास करणार्‍या एकमेव विद्यार्थिनी होत्या. येथून त्यांनी १९८२ मध्ये पदवी प्राप्त केली. पंजाब विद्यापीठातून प्रथम स्थान प्राप्त करून एस.सी. पदवीमध्ये वर्गातील मुलांनाही मागे टाकले. १९८४ मध्ये त्यांनी अमेरिकेतील टेक्सास विद्यापीठातून अंतराळ विज्ञानात पदव्युत्तर पदवी मिळवली. १९८६ मध्ये मेकॅनिकल इंजिनीअरिंगमध्ये दुसरी विज्ञान पदवी पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण केले. १९८७ मध्ये कल्पना चावला यांनी कठोर परिश्रमातून खाजगी वैमानिकाचा परवाना मिळवला आणि उड्डणपरी बनण्याचे स्वप्न पूर्ण केले. वैमानिक कल्पना चावला यांची आई संजोगता या विमानात प्रवासी होत्या. १९८८ मध्ये कोलोरॅडो विद्यापीठातून अंतराळ विज्ञान क्षेत्रात पी.एच.डी.ची पदवी कठोर परिश्रमाने यशस्वीपणे मिळवली. नंतर नासा (नॅशनल एरोनॉटिक्स स्पेस ॲडमिनिस्ट्रेशन) रिसर्च सेंटर ह्यूस्टनमध्ये काम करू लागल्या. याच काळात त्यांनी नासामध्ये फ्री फ्लाइट इन्स्ट्रक्टर म्हणून काम करणाऱ्या जीन हॅरिसनशी लग्न केले आणि १९९० मध्ये अमेरिकन नागरिक झाल्या.
नासाने एसटीएस-८७ या स्पेस शटल मोहिमेसाठी इच्छुक अंतराळ शास्त्रज्ञांकडून अर्ज मागवले. त्यांना २९६२ अर्ज प्राप्त झाले. यापैकी केवळ सहा तज्ज्ञ शास्त्रज्ञांच्या चमूची डिसेंबर १९९४ मध्ये विविध चाचण्यांवर आधारित निवड करण्यात आली. या संघात कल्पना चावला यांचीही निवड झाली, ही भारतासाठी अभिमानाची बाब होती. चावला यांच्यासाठी तो खूप आनंदाचा दिवस होता. कल्पना चावला या अंतराळात जाणार्‍या पहिल्या भारतीय महिला होत्या, जरी त्या अमेरिकेचे नेतृत्व करत होत्या. मार्च १९९५ मध्ये, त्या टीमसोबत प्रशिक्षणासाठी जॉन्सन स्पेस सेंटरमध्ये गेल्या. १९ नोव्हेंबर १९९७ रोजी कल्पना चावला यांनी त्यांच्या टीमसह अवकाशात प्रवेश केला. मिशन म्हणून अवकाशात प्रवेश करणारा हा पंधरावा संघ होता. आपल्या पहिल्या मोहिमेत त्यांनी १७ दिवस १६ तास ३२ मिनिटांच्या अंतराळ प्रवासात पृथ्वीच्या २५२ प्रदक्षिणा केल्या. ६५ लाख मैलांचा प्रवास केल्यानंतर १५ डिसेंबर १९९७ रोजी ते पृथ्वीवर परतले. या अंतराळ प्रवासादरम्यान सूर्याविषयी बरीच माहिती गोळा करण्यात आली.
कल्पना चावला यांचे आयुष्य अवकाश संशोधनासाठी समर्पित होते. २००० मध्ये भारताच्या उड्डाणपरीची अतुलनीय सेवेमुळे २८ व्या अंतराळ मोहिमेसाठी दुसऱ्यांदा निवड झाली. यावेळी टीममध्ये त्यांच्यासह सात जणांचा समावेश होता. १६ जानेवारी २००३ रोजी, एसटीएस-१०७ ने आपला १६ दिवसांचा प्रवास सुरू केला' ज्या दरम्यान चावला यांनी सुमारे ८० प्रयोग करण्यासाठी चोवीस तास काम केले. १ फेब्रुवारी २००३ रोजी, एसटीएस-१०७ अंतराळ यान ताशी २१,२४० किमी वेगाने पृथ्वीवर परतत असताना आणि पृथ्वीपासून २ लाख फूट उंचीवर असताना उतरण्याच्या केवळ १६ मिनिटे आधी अचानक दुर्दैवीपणे दुर्घटनाग्रस्त झाले. कल्पना चावला यांनीही आपल्या प्रवासी साथीदारांसह या जगाचा कायमचा निरोप घेतला. या दु:खद घटनेमुळे संपूर्ण जगात शोककळा पसरली. अवकाशामध्ये विहरण्याचे स्वप्न पाहणार्‍या कल्पना चावला आपल्या आयुष्याचे ३१ दिवस, १४ तास आणि ५१ मिनिटे अंतराळात राहून कायमच्या अाकाशाच्या स्टार झाल्या.
कल्पना चावला यांना मरणोत्तर काँग्रेसनल स्काय मेडल, नासा स्काय फ्लाइट मेडल आणि नासा स्पेशल सर्व्हिस मेडलने सन्मानित करण्यात आले. याशिवाय निक्का ग्रह ५१८२६ कल्पना चावला यांच्या नावाने ओळखला जात आहे. ५ फेब्रुवारी २००३ रोजी भारताच्या पंतप्रधानांनी मेटसॅट या हवामानविषयक उपग्रहाला कल्पना असे नाव देण्याची घोषणा केली. या मालिकेतील पहिला उपग्रह मेटसॅट-१ भारताने १२ सप्टेंबर २००२ रोजी प्रक्षेपित केला आणि त्याचे नाव कल्पना-१ असे ठेवण्यात आले. जॅक्सन हाइट्स, क्वीन्स, न्यूयॉर्क शहरातील ७४ व्या रस्त्याचे त्यांच्या सन्मानार्थ 'कल्पना चावला मार्ग' असे नामकरण करण्यात आले.
२००४ मध्ये, कर्नाटक सरकारने तरुण महिला शास्त्रज्ञांना कल्पना चावला पुरस्कार देण्याचा निर्णय घेतला. फ्लोरिडा इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजीने विद्यार्थी सभागृहाचे नामकरण अंतराळवीर कल्पना चावला असे केले. नासाच्या मार्स एक्सप्लोरेशन रोव्हर मिशनने कोलंबियन हिल्स म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या सात पर्वत शिखरांना नावे दिली आहेत. यापैकी सात शिखरांना कोलंबिया स्पेस शटल दुर्घटनेत मृत्युमुखी पडलेल्या अंतराळवीरांच्या नावावरून नावे देण्यात आली, त्यातील एका शिखराचे नाव चावला हिल असे आहे. स्टीव्ह मोर्सने डीप पर्पल या बँडमध्ये कॉन्टॅक्ट लॉस्ट नावाचे गाणे बनवले. हे गाणे त्यांनी कोलंबियातील दुर्घटनेच्या स्मरणार्थ बनवले होते. कादंबरीकार पीटर डेव्हिड यांनी त्यांच्या स्टार ट्रेक या कादंबरीत कल्पना चावलाच्या नावावर शटलक्राफ्टचे नाव दिले आहे. २०१० मध्ये, आंतरराष्ट्रीय अंतराळ माजी विद्यार्थ्यांनी भारतीय विद्यार्थ्यांसाठी आंतरराष्ट्रीय अंतराळ शिक्षण कार्यक्रमांना समर्थन देण्यासाठी कल्पना चावला आयएसयु नावाने शिष्यवृत्ती निधी सुरू केला. कल्पना चावला मेमोरियल स्कॉलरशिप कार्यक्रम भारतीय विद्यार्थी संघटनेने टेक्सास विद्यापीठात सुरू केला. कोलोरॅडो विद्यापीठाने १९८३ मध्ये सुरू केलेल्या उत्कृष्ट विद्यार्थी पुरस्काराचे नाव कल्पना चावला असे ठेवण्यात आले. आर्लिंग्टन येथील टेक्सास विद्यापीठ, ज्यामधून चावला यांनी १९८४ मध्ये एरोस्पेस अभियांत्रिकीमध्ये विज्ञान पदवी प्राप्त केली, त्याच्या सभागृहाला कल्पना चावला यांचे नाव दिले.
पंजाब अभियांत्रिकी महाविद्यालयातील मुलींच्या वसतिगृहाला चावला यांचे नाव देण्यात आले. याशिवाय वैमानिक अभियांत्रिकी विभागात उत्कृष्ट कामगिरी करणाऱ्या विद्यार्थ्याला २५ हजार रुपये, पदक आणि प्रमाणपत्रही महाविद्यालयाकडून दिले जाते. कल्पना चावला तारांगण हरियाणा सरकारने ज्योतिसार, कुरुक्षेत्र येथे बांधले आहे. इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी, खरगपूरने त्यांच्या सन्मानार्थ कल्पना चावला स्पेस टेक्नॉलॉजी सेल असे नाव दिले. दिल्ली युनिव्हर्सिटी ऑफ टेक्नॉलॉजीने मुलींच्या वसतिगृहाचे नाव त्यांच्या नावावर ठेवले आहे. मौलाना आझाद नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी, सागर इन्स्टिट्यूट ऑफ रिसर्च अँड टेक्नॉलॉजी, व्हीआयटी युनिव्हर्सिटी, सम्राट अशोक टेक्नॉलॉजिकल इन्स्टिट्यूट आणि पाँडिचेरी युनिव्हर्सिटी यांनी त्यांच्या वसतिगृह ब्लॉक्सना त्यांचे नाव दिले आहे. कल्पना चावला शासकीय वैद्यकीय महाविद्यालय हे हरियाणाच्या कर्नाल येथे सुरू झालेले वैद्यकीय महाविद्यालय आहे. कल्पना चावला लहानपणी आकाशात उडण्याचे स्वप्न पाहात असत. आकाशात उडणाऱ्या पक्ष्यांकडे पाहून त्यांना खूप आनंद होत असे. उडणाऱ्या विमानाच्या सावल्यांना स्पर्श करण्याचा प्रयत्न करत असत. विमानाच्या सावलीच्या मागे धावणार्‍या कल्पना चावला एक दिवस अंतराळात जातील आणि विमानालाही मागे टाकतील, याची कल्पनाही कोणी केली नसेल. भारताच्या पहिल्या पायलट जे.आर.डी. कल्पना चावला, ज्यांना टाटांची प्रेरणा मिळाली, त्यांनी दोनदा अंतराळात जाऊन आपल्या देशाचे भारताचे नाव उज्ज्वल केले आहे. आज संपूर्ण जग अंतराळवीर डॉ. कल्पना चावला यांच्या पुण्यतिथीनिमित्त त्यांचे स्मरण करत आहे. कल्पना चावला यांच्या नावाने सरकारने आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे विज्ञान संशोधन केंद्र उभारले पाहिजे, जिथे नवतरुण कल्पना चावला यांच्यासारखे संशोधन करून आंतरराष्ट्रीय शास्त्रज्ञ बनू शकतील. डॉ कल्पना चावला या विज्ञानाच्या विद्यार्थ्यांसाठी विशेषत: मुलींसाठी नेहमीच प्रेरणास्त्रोत राहतील. चला, चांगलं वाचून, लिहून आपणही कल्पना चावला यांच्याप्रमाणे आपल्या देशाचं नाव संपूर्ण जगात उज्ज्वल करूया. कल्पना चावला यांना हीच खरी भावपूर्ण श्रद्धांजली असेल.
Post a Comment