अजूनही वेळ गेलेली नाही, चला निसर्गाशी मैत्री करूया

सुवर्णक्षण 

२२.११.२०२३

    ब्रह्मखल-यमुनोत्री राष्ट्रीय महामार्गावरील सिल्कियारा आणि दांडलगाव दरम्यान बोगद्याचा एक भाग रविवारी १२ नोव्हेंबर २०२३ रोजी सकाळी सहा ते सातच्या दरम्यान बांधकामावेळी कोसळला. या घटनेत ४० कामगार अडकले. हा बोगदा चारधाम रस्ता प्रकल्पाचा भाग आहे. हा बोगदा पूर्ण झाल्यानंतर उत्तर काशी ते यमुनोत्री हे अंतर २६ किलोमीटरने कमी होणार आहे. बोगद्याचा कोसळलेला भाग सुरुवातीपासून सुमारे २०० मीटर आत आहे. पोलिस, राष्ट्रीय आपत्ती निवारण दल (एनडीआरएफ) आणि राज्य आपत्ती निवारण दलाच्या (एसडीआरएफ) कर्मचाऱ्यांनी बचावकार्य प्राधान्यक्रमाने सुरू केले. आतमध्ये अडकलेल्या कामगारांना श्वास घेण्यास त्रास होऊ नये म्हणून तेथे ऑक्सिजन पाइप टाकण्यात आला. या कामगारांसाठी अन्नपदार्थही पाठवले गेले. कामगारांचे प्राण वाचवण्यास प्राधान्य दिले जात आहे. 

हे सगळं होत असलं तरीदेखील पर्वतांशी छेडछाड करण्याचा आणखी एक परिणाम उत्तराखंडमधील उत्तरकाशी येथील बरकोट येथे एका मोठ्या दुर्घटनेच्या रूपात जगासमोर आला आहे. मजूरांना बाहेर सुखरूप काढण्यासाठी गेल्या आठ दिवसांपासून शर्थीचे प्रयत्न सुरू आहेत. केंद्राचे एनडीआरएफ आणि राज्याचे एसडीआरएफ यांच्यासह अनेक तज्ञ पथके ढिगारा हटवण्याचा प्रयत्न करत आहेत. बोगद्यात अडकलेले बहुतेक लोक स्थलांतरित मजूर आहेत - मुख्यतः उत्तर प्रदेशातील. त्यांना सुखरूप बाहेर काढण्यात बचाव पथकाला यश येईल, अशी आशा आहे. बोगद्यात अडकलेले कामगार सुखरूप असल्याची माहिती आहे. बचाव पथक वॉकीटॉकीच्या माध्यमातून त्यांच्या संपर्कात आहे. उत्तरकाशीची माती अतिशय मऊ आहे. त्यामुळे वरून खडक, माती इत्यादी सतत खाली पडत आहेत. त्यामुळे बचाव कार्यातही मोठ्या अडचणी येत आहेत.

डोंगराला मानव ज्या पद्धतीने वागवत आहे, त्याचे आणखी एक उदाहरण या अपघाताच्या रूपाने सर्वांसमोर आले आहे. निसर्गाची कमीत कमी हानी व्हावी आणि किमान असे वेदनादायक अपघात घडू नयेत यासाठी डोंगरात विकासाची कामे कशी करायची याचा विचार करण्याची वेळ आता आली आहे. विशेष म्हणजे यावर्षी जानेवारी महिन्यात जोशीमठ येथे अनेक ठिकाणी जमिनीवर मोठमोठ्या भेगा पडल्या होत्या. अनेक घरांना तडेही दिसू लागल्याने शेकडो लोक जोशीमठ सोडून गेले आहेत. त्यांना तात्पुरत्या छावण्यांमध्ये आश्रय घ्यावा लागला आहे. आजही तेथील सुमारे ७०० घरांमध्ये भेगा पाहायला मिळतात. हे शहर एक प्रकारे रिकामे झाले आहे. गेल्या वर्षी ऑक्टोबरमध्ये उत्तरकाशीच्या भटवाडी भागातील द्रौपदीचा दांडा-२ पर्वत शिखरावर प्रचंड हिमवादळ आले होते. त्यामुळे ३४ गिर्यारोहकांचा मृत्यू झाला. त्यापैकी २५ प्रशिक्षणार्थी तर २ प्रशिक्षक होते. २०१३ मधील केदारनाथ दुर्घटनेला कोणीही विसरू शकत नाही. उत्तराखंडमधील अलिकडच्या वर्षांत ही सर्वात मोठी शोकांतिका मानली जाते, ज्यामध्ये किती लोकांचा मृत्यू झाला हे माहित नाही. नेमके किती लोक मारले गेले हे आजपर्यंत सांगता येत नाही.

ऑक्टोबर १९९१ मध्ये एक शक्तिशाली भूकंप झाला होता. ज्यामध्ये सुमारे एक हजार लोकांचा मृत्यू झाला होता. हजारो घरेही पूर्णपणे उद्ध्वस्त झाली होती. तेव्हा तो अविभाजित उत्तर प्रदेशचा भाग होता. तसेच फार पूर्वी पिथौरागढ जिल्ह्यातील मालपा गाव भूस्खलनामुळे पूर्णपणे उद्ध्वस्त झाले होते. या दुर्घटनेत २५५ जणांचा मृत्यू झाला, त्यात ५५ हून अधिक कैलास मानसरोवरला जाणारे भाविक होते. चमोली जिल्ह्यात ६.८ रिश्टर स्केलच्या भूकंपामुळे १०० हून अधिक लोकांना आपला जीव गमवावा लागला. लगतच्या रुद्रप्रयाग जिल्ह्यातही मोठे नुकसान झाले असून अनेक घरे, रस्ते आणि जमिनींना तडे गेले आहेत.

उत्तराखंड आणि हिमाचल प्रदेशासह संपूर्ण हिमालय पर्वतरांग ही पृथ्वीवरील तुलनेने नवीन नैसर्गिक निर्मिती आहे. काही ठिकाणे सोडली तर बहुतेक ठिकाणी ही युवा पर्वतरांग आहे. भूवैज्ञानिकांच्या मते, त्याचे निर्माण अद्याप सुरू आहे. त्यातही उत्तराखंडची माती अधिक नाजूक असल्याने पृथ्वीच्या थराखाली होणाऱ्या हालचालींचा प्रभाव हिमाचल प्रदेशसह या प्रदेशात सर्वाधिक असतो. नेपाळमध्ये वारंवार भूकंप होण्यामागे या भूगर्भीय हालचाली देखील कारणीभूत आहेत. हे पर्वत आपल्या सौंदर्यामुळे देश-विदेशातील करोडो लोकांना आकर्षित करतात. किंबहुना, त्याची मनमोहक दृश्ये त्याच्यासाठी शापच बनली आहेत, कारण त्याचा आनंद घेण्यासाठी येणाऱ्या लोकांसाठीच बांधकामे केली जात आहेत. येथे पर्यटनाला चालना देण्यासाठी केलेली बांधकामेच येथील आपत्तींना कारणीभूत असल्याचे सांगितले जाते. ठिकठिकाणी हॉटेल्स, घरे, बहुमजली इमारती, व्यापारी संकुले, रिसॉर्ट्स, होमस्टे आदींच्या उभारणीमुळे जमिनीचे नैसर्गिक स्वरूप झपाट्याने बदलले आहे.

आंतरराष्ट्रीय सीमा असल्यामुळे या संपूर्ण क्षेत्राला लष्करी महत्त्व आहे. सीमांचे रक्षण आणि संरक्षण करण्यासाठी मोठे रस्ते, पूल, बोगदे इत्यादी बांधले जातात. यामुळे पर्वतांचेही नुकसान होते. या पर्वतांमध्ये जलविद्युत निर्मितीचीही प्रचंड क्षमता आहे कारण पर्वतांमधून उगम पावणाऱ्या नद्या आणि नाले वीज प्रकल्पांना पाणी पुरवतात. त्यासाठी पाण्याचा प्रवाह वळवण्यात आला आहे, बंधारे बांधण्यात आले आहेत, बोगदे बांधण्यात आले आहेत आणि मोठ्या प्रमाणात वीज प्रकल्पांना पाणीपुरवठा करणारी मोठी बांधकामे करण्यात आली आहेत.

विनाशाचा उगम विकासातूनच होतो, असे म्हटले जाते. विकासासाठी आपण सतत निसर्गाशी खेळ करत आलो आहोत आणि या खेळांचे परिणाम आपण पाहत आलो आहोत, भोगत आहोत, पण त्यातून आपण कोणताही धडा घेत नाही. विकासाच्या शर्यतीत आपण इतके आंधळे झालो आहोत की पर्यावरणाचे रक्षण करणे विसरलो आहोत. मानवाने किंवा यंत्रांनी बिघडवलेली नैसर्गिक रचना निसर्ग स्वीकारत नाही. विकासासाठी आपण पर्यावरणाचे नियंत्रण पूर्णपणे विसरलो आहोत, हे अगदी खरे आहे. एका कटू सत्याची पूर्ण जाणीव असूनही अभियंते गप्प का आहेत? त्यांना माहित आहे की मैदानी भाग बोगदे बनवण्यास मदत करतात, परंतु डोंगराळ भागात अजिबात नाही? असे असूनही तुम्ही पर्वतांचे शोषण करणे का सोडत नाही? 

परदेशात जेव्हा जेव्हा मोठा बोगदा बांधला जातो तेव्हा त्यापूर्वी भूगर्भीय तपासणी केली जाते आणि वेगवेगळ्या ठिकाणांच्या सापेक्ष जोखीम क्षेत्रांचे सखोल भूशास्त्रीय विश्लेषण केले जाते. तर, येथे अशी कोणतीही पद्धत किंवा तंत्र अवलंबलेले नाही, असे दिसते. डोंगराळ भागाचे स्वरूप समजून घेण्यात आमचे अभियंते चुकलेत का? विकसित वेल-लॉगिंग आणि जिओफिजिकल तंत्रांचा योग्य प्रकारे अवलंब केला गेला नाही का? तसेच त्यामुळे गंभीर अपघाताच्या घटना घडत आहेत का? आणि त्याचा फटका निष्पाप कुटुंबांना सहन करावा लागत आहे का? ह्या प्रश्नांवर खरंच चिंतन करण्याची हीच योग्य वेळ आहे असे वाटते.

अलीकडच्या काळात नवीन रस्ते बांधणे किंवा त्यांचे रुंदीकरण, पूल, बोगदे इत्यादी कामे सरकारकडून मोठ्या प्रमाणावर केली जात आहेत. यासाठी वापरण्यात आलेल्या स्फोटकांमुळे आणि मशीन्समुळे पर्वतांचेही मोठे नुकसान होते. त्यामुळे वातावरणातही बदल होत आहेत. आता तर पर्वतांच्या ऋतुचक्रातही बदल नोंदवले जात आहेत. वरच्या भागात असलेल्या हिमनद्या वितळल्यामुळे या पर्वतांमधून उगम पावणाऱ्या नद्यांच्या पाण्याच्या पातळीत वाढ होत असून भूगर्भातील पाण्यामुळे पृष्ठभागावर मोठ्ठया भेगा पडत आहेत. नवनवीन बांधकामांचे परिणाम अशा दुर्घटना आणि अपघातांच्या रूपाने समोर येत आहेत. विकासाची गरज कोणीही नाकारू शकत नाही पण या दुर्घटना आणि अपघात पाहता बांधकाम नियंत्रित आणि शास्त्रोक्त पद्धतीने व्हायला पाहिजे. अजूनही वेळ गेलेली नाही, चला निसर्गाशी मैत्री करूया.

- गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर,

मुंबई, महाराष्ट्र 

दिनांक : १९/११/२०२३ वेळ : २०:४०