दिवाळी : प्रकाशाचा उत्सव आणि दीपदानाची परंपरा

सुवर्णक्षण 

१६.११.२०२३

    यंदाची दिवाळी आपण अशा वेळी साजरी करत आहोत जेव्हा देशातील अनेक भागांमध्ये वायू प्रदूषणामुळे लोकांचा श्वास कोंडला जात आहे.  शैक्षणिक संस्था बंद ठेवण्यात आल्या आहेत. दिवाळी हा सण आंतरिक आणि बाह्य दोष दूर करून ज्ञान आणि चैतन्याचा दीप प्रज्वलित करण्याचा सण आहे. आनंदाचा प्रकाश सर्वत्र पसरवण्याचा हा उत्सव आहे.

आपल्या देशात साजर्‍या होणाऱ्या सर्व सणांचा निसर्ग आणि कृषी संस्कृतीशी घनिष्ठ संबंध आहे. दिवाळीचा सण पावसाळ्यानंतर शरद ऋतूत साजरा केला जातो. आपला देश कृषीप्रधान देश आहे. आपल्या देशात पावसाळ्याला खूप महत्त्व आहे, कारण पावसाचे थेंब केवळ आपल्या हृदयाला आणि आत्म्याला चैतन्य देत नाहीत, तर आपल्या देशाच्या समृद्धीची आणि संपन्नतेची बीजे पेरतात. पावसाळ्यात पेरलेली बिजे आपण शरद ऋतूत पिकाच्या स्वरुपात घरी आणतो. पावसाळ्यात, आपली पृथ्वी विविध प्रकारच्या संपत्ती आणि समृद्धीची कल्पना करते. पावसाळ्यानंतर पृथ्वी वसुंधरा बनते आणि शरद ऋतू येताच, ती आम्हा सर्वांना संपत्ती आणि धान्यांनी समृद्ध आणि संपन्न करते.

शरद ऋतूत आकाश निरभ्र होते, नद्या आणि तलावांचे पाणी स्वच्छ होते. झाडे आणि वनस्पती विविध प्रकारच्या फळांनी आणि फुलांनी बहरतात. विविध प्रकारच्या फुलांनी पृथ्वी सुगंधित होते. फळे, ऊस आणि धान्य समाजातील प्रत्येक घटकाला समृद्धी आणतात. अशा ऋतूमध्ये माणूस स्वतः उत्साही होतो आणि त्याच्याकडे जे आहे त्यापेक्षा चांगले करण्याचा विचार करतो. या उन्नतीच्या इच्छेमुळे त्याला गडद अमावस्येच्या अंधारावर मात करून सुख, समृद्धी आणि ज्ञानाचा दिवा लावायचा असतो. सर्व प्रकारच्या दुष्कृत्यांचा अंधार दूर करण्यासाठी तसेच ज्ञान आणि समृद्धीचा प्रकाश सर्वत्र पसरवण्यासाठी माणूस दिवे लावून दिवाळी साजरी करतो.

आपल्या शतकानुशतके जुन्या परंपरेत, आपण नैसर्गिक परिस्थिती आणि आपल्या मनात निर्माण केलेल्या भावना प्रतीकांमध्ये व्यक्त करतो आणि ही चिन्हे देवी-देवतांच्या रूपात आहेत. महालक्ष्मीची पूजा प्रामुख्याने दिवाळीच्या सणात केली जाते. या महालक्ष्मीची तीन रूपे आहेत - लक्ष्मी, सरस्वती आणि काली. ही तिन्ही रूपे मूळ शक्तीचीच रूपे आहेत. ती विविध कार्ये वेगवेगळ्या स्वरूपात करतात. सरस्वती ज्ञानाच्या तेजाचे प्रतीक आहे, लक्ष्मी संपत्ती आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे आणि काली विनाशाचे प्रतीक आहे. भारतीय विचारवंतांनी या तिन्ही देवतांचे स्वरूप आणि कार्य वेगवेगळे वर्णन केले आहे. सरस्वतीचा रंग पांढरा, लक्ष्मीचा रंग स्वर्णिम आणि कालीचा रंग काळा आहे. ह्या तिन्ही अनुक्रमे ज्ञान, इच्छा आणि कृती यांचे प्रतीक आहेत. या तिन्ही देवी सृष्टीच्या गतिमानेला सहाय्य करतात.

आपल्या देशाच्या मध्यवर्ती भागात दिवाळीच्या वेळी लक्ष्मीची पूजा केली जाते, तर पश्चिम बंगालमध्ये त्याच दिवशी कालीची पूजा केली जाते. काली ही विनाशाची देवी आहे, ती शक्तीची मूर्ति आहे. पण जर आपण फक्त शक्तीची उपासना करू लागलो तर आपल्या प्रगतीचे ध्येय साध्य होत नाही. मानवजातीच्या विकासासाठी आणि प्रगतीसाठीही कल्याण आवश्यक आहे. त्यामुळे कल्याणकारी देवता भगवान शंकरासोबत काली एकत्र राहिली तरच मानव जातीची प्रगती होऊ शकते. जर आपल्याकडे फक्त सत्ता असेल आणि मानव कल्याणाची इच्छा नसेल, तर मानवजातीचा विकास कसा शक्य होईल?

आपण सर्वांनी एक जुने चित्र पाहिले असेल, ज्यात काली शंकराच्या छातीवर नर्मुंड हातात धरून नाचत आहे. हे नृत्य विनाशाचे नृत्य आहे, सर्व काही नष्ट करणारे नृत्य आहे. या सर्व गोष्टी मी दिवाळीच्या निमित्ताने सांगत आहे कारण, मी वर उल्लेख केलेले प्रदूषण हे विनाशाचे प्रतीक बनले आहे आणि ही मोठी विडंबनाची बाब आहे की, ज्या वेळी आपण दिवाळी साजरी करत आहोत, त्या वेळी प्रदूषण शिगेला पोहोचले आहे, जणू हवेत विष मिसळले आहे. हे प्रदूषण इतके टोकाला गेले आहे की, जणू काही संपूर्ण वातावरणच गॅस चेंबरमध्ये बदलले आहे. गॅस चेंबरचा उल्लेख अनेकांना नाझी शासक हिटलरची आठवण करून देईल. हिटलरची आठवण होताच हे प्रदूषण कशाप्रकारे विनाशकारी शक्तीचे प्रतीक बनत चालले आहे, या भीतीने मन हादरते!

या मानवनिर्मित प्रदूषणाचा प्रभाव इतका गंभीर आहे की, त्याने मानवी चेतनाही व्यापून टाकली आहे. एका बाजूला रशिया आणि युक्रेनमध्ये युद्ध सुरू आहे, तर दुसरीकडे गाझापट्टीमध्ये मानवतावादी नरसंहाराचा नंगा नाच सुरू आहे. दुर्दैवाची गोष्ट ही आहे की, मानवजातीसाठी विनाशकारी असलेल्या या युद्धांमध्ये शक्तीशाली असलेले देश प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे सहभागी आहेत. या शक्तींना त्यांच्या प्रतिस्पर्ध्यांचा समूळ नायनाट करूनच विजयाची पताका फडकवायची आहे. एकीकडे वाढत्या जागतिक तापमानामुळे हवामान बदलाच्या घटनांमुळे मानवी अस्तित्वाला धोका निर्माण झाला असताना, सामंजस्याने आणि संवादातून ही युद्धे टाळता येणार नाहीत का?

शीतयुद्धाच्या काळात जग दोन ध्रुवांमध्ये विभागले गेले, ही घटना फार पूर्वीचे नाही. एका बाजूला सोव्हिएत युनियन, तर दुसऱ्या बाजूला अमेरिका.  एकेकाळी असे वाटत होते की, अणुयुद्ध कधीही होऊ शकते, परंतु केनेडी आणि ख्रुश्चेव्ह यांच्यात हॉटलाइनवर संभाषण झाले, दोन्ही नेत्यांमध्ये एक करार झाला आणि युद्ध टळले. आज पुन्हा मानवाचे अस्तित्व धोक्यात आले आहे. ही अशी अमावस्या आहे, ज्या तिमीराला भेदण्याचा दीप सध्यातरी दृष्टीपथात नाही, पण या अंधारावरही विजय मिळेल अशी एक धूसर आशा कायम आहे. या महासंहाराच्या काळात दिवाळीच्या सांस्कृतिक मूल्यांचे महत्त्व समजून घेण्याची नितांत गरज आहे. प्रत्येक वाईटाचा अंधार नाहीसा करण्यासाठी, मानवजातीच्या कल्याणाचा खरा आनंद आणि समृद्धीचा प्रकाश सर्वत्र पसरवण्यासाठी आपण सर्वांनी दिवाळीच्या सणाला दीपदान केले पाहिजे. सर्वांना दिवाळीच्या शुभेच्छा!

- गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर,

मुंबई, महाराष्ट्र 

दिनांक : १०/११/२०२३ वेळ : ०५:२७