लेख – कूष्मांडा देवी

शारदीय नवरात्र : आत्मशक्तीच्या नऊ पायऱ्या

(नऊ भागांची मालिका)

लेख – ४

कूष्मांडा देवी

नवरात्राच्या चौथ्या दिवशी भक्तांच्या हृदयात सृजनशीलता, उजेड आणि सामर्थ्याची ऊर्जा प्रकट होते, कारण या दिवशी पूजल्या जाणाऱ्या कूष्मांडा देवीचे रूप असीम तेजस्वी आणि सौम्यतेच्या परिपूर्ण संगमाचे प्रतीक आहे. ‘कूष्मांडा’ या नावाचा अर्थ आहे – कूष्मांड निर्माण करणारी, म्हणजे ब्रह्मांडाची सृजनशक्ती. तिच्या स्मरणाने भक्तांच्या अंतःकरणात नवनिर्मितीची उमेद, आत्मविश्वासाची ऊर्जा आणि जीवनातील प्रत्येक आव्हानावर मात करण्याची प्रेरणा जागृत होते.

पुराणकथांनुसार, कूष्मांडा देवीने आपले तेज आणि करुणेची शक्ती एकत्र करून ब्रह्मांडाची निर्मिती केली. तिच्या तेजस्वी प्रकाशामुळे अंधकार दूर झाला, पृथ्वीवर जीवनाचे बीज रुजले आणि सृष्टीला स्थैर्य प्राप्त झाले. देवीच्या प्रत्येक स्पर्शाने, प्रत्येक तेजोमय क्रियेने जगात सकारात्मकता, साहस आणि सामर्थ्य निर्माण झाले. तिच्या उपासनेतून भक्ताला समजते की प्रत्येक नव्या प्रयत्नामागे दिव्य मार्गदर्शन आणि संतुलित ऊर्जा आहे.

कूष्मांडा देवीचे स्वरूप आठ भुजांनी सजलेले असून, प्रत्येक हातात गदा, चक्र, कमळ, पुस्तक आणि इतर दिव्य शस्त्रे आहेत. या भुजांनी सर्जनशीलता, ज्ञान, सामर्थ्य, संरक्षण आणि करुणेचे संदेश दिले आहेत. वृषभावर आरूढ देवीच्या शांत, तेजोमय चेहर्‍यावर हसरे हास्य, सौम्य तेज आणि अनंत सामर्थ्य प्रतिबिंबित होते. तिच्या दर्शनाने भक्तांच्या हृदयात आत्मविश्वास, ऊर्जा आणि जीवनावर नियंत्रण ठेवण्याची जाणीव निर्माण होते.

योगशास्त्रानुसार, कूष्मांडा देवी मणिपूर व अनाहत चक्रांची अधिष्ठात्री मानली जाते. या चक्रांच्या जागृतीने भक्तांमध्ये सर्जनशीलता, मानसिक स्थैर्य आणि जीवनातील प्रत्येक संकटावर विजय मिळवण्याची क्षमता निर्माण होते. तिच्या उपासनेने मनोबल वाढते, सकारात्मक ऊर्जा पसरते आणि अंतःकरणातील भीती दूर होते.

पूजनात देवीला सुगंधी धूप, फुलांची माळ, लाल व पीळसर रंगाचे वस्त्र आणि गोड नैवेद्य अर्पण केले जाते. “ॐ देवी कूष्माण्डायै नमः” या मंत्रजपाने वातावरण दिव्य, पवित्र आणि आनंददायी बनते. मंत्राच्या स्पंदनातून भक्ताच्या मनातील नकारात्मक विचार, चिंता आणि असुरक्षिततेचे अंधकार दूर होतात. भक्ताला प्रत्येक कृतीत सामर्थ्य आणि सकारात्मकतेची अनुभूती मिळते.

कूष्मांडा देवी आपल्याला शिकवते की सर्जनशीलता आणि सामर्थ्य एकत्र आल्यावर जीवनातील प्रत्येक अडथळा पार करता येतो. कलाकार आपली कला सर्जनशीलतेने उंचावतो, शास्त्रज्ञ प्रयोगांद्वारे नव्या शोधाला जन्म देतात, शिक्षक विद्यार्थ्यांना नवनिर्मितीच्या मार्गावर नेतात आणि समाजसेवक संकटात पडलेल्या लोकांसाठी नवनवीन उपाय शोधतात – या सर्वांत देवीच्या प्रेरणादायी तेजाचे दर्शन होते.

आजच्या आधुनिक, वेगवान आणि तणावग्रस्त जगात, जिथे जीवनाचे प्रत्येक टप्पे स्पर्धा, असुरक्षितता आणि अडचणींनी व्यापलेले आहेत, तिथे कूष्मांडा देवीचे स्मरण आत्मविश्वासाचा, उर्जेचा आणि सर्जनशीलतेचा दीप प्रज्वलित करते. तिच्या कृपेने भक्ताच्या अंतःकरणात धैर्य, सकारात्मकता आणि जीवनावर नियंत्रण ठेवण्याची क्षमता जागृत होते.

भारतभर कूष्मांडा देवीचे पूजन विविध पद्धतींनी केले जाते. उत्तर भारतात मंत्रजप व आरतीच्या गजरात उत्सव साजरा होतो, महाराष्ट्रात घराघरात भक्तिप्रद पूजा केली जाते, गुजरातमध्ये गरब्याच्या तालावर भक्त नृत्यात तल्लीन होतात, तर बंगालमध्ये दुर्गोत्सवात तिच्या अद्भुत तेजाचे विशेष पूजन केले जाते. या विविधतेतून देवीशक्तीच्या सर्वव्यापकतेचा अनुभव भक्तांना मिळतो आणि प्रत्येक साधकाच्या अंतःकरणात सामर्थ्य व सकारात्मकतेचा दीप प्रज्वलित होतो.

कूष्मांडा देवीची उपासना केवळ आराधना नसून भक्ताच्या अंतःकरणातील सर्जनशीलता, सामर्थ्य आणि आत्मविश्वास जागवणारी आहे. तिच्या चरणी नतमस्तक होत भक्त प्रतिज्ञा करतो – “मी प्रत्येक नव्या प्रयत्नामध्ये सामर्थ्याने, धैर्याने आणि सर्जनशीलतेने वाटचाल करेन; संकटांना घाबरणार नाही आणि जीवनात दिव्यतेचा प्रकाश पसरवीन.”

या दिवशी भक्ताला अनुभवायला मिळतो की उजेड व सौम्यतेच्या संगमातूनच संकटांवर विजय मिळतो. कूष्मांडा देवी केवळ उर्जा नाही, तर प्रत्येक प्रयत्नाला यशस्वी बनवणारी प्रेरणा आहे. तिच्या स्मरणाने नवरात्राचा चौथा दिवस प्रत्येक हृदयात सर्जनशीलता, सामर्थ्य आणि आशेचा दीप प्रज्वलित करतो.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : १४/०९/२०२५ वेळ : ०१:०८