गीत रसग्रहण - मेरे महबूब क़यामत होगी

गाणं: मेरे महबूब क़यामत होगी

चित्रपट: मि. एक्स इन बॉम्बे (१९६४)

संगीतकार: लक्ष्मीकांत - प्यारेलाल

गीतकार: आनंद बक्षी

गायक: किशोर कुमार

कलाकार: किशोर कुमार, कुमकुम, रणधीर, मदनपुरी, लिला मिश्रा, मोहन चोटी

लिंक: https://youtu.be/yIzCBU0_LyY?feature=shared

मेरे महबूब क़यामत होगी

आज रुसवा तेरी गलियों में मुहब्बत होगी

नाम निकलेगा तेरे ही लब से

जान जब इस दिल-ए-नादान से रुखसत होगी

मेरे महबूब ...

तेरी गली मैं आता सनम

नग़मे वफ़ा के गाता सनम

तुझ से सुना ना जाता सनम

अब आ पहुंचा आया हूँ मगर

ये कह कर मैं दीवाना

ख़त्म अब आज ये वहशत होगी

आज रुसवा ...

मेरे सनम के दर से अगर

बद-ए-सबा हो तेरा गुज़र

कहना सितमगर कुछ है खबर

तेरा नाम लिया 

जब तक भी जिया

ऐ शम्मा तेरा परवाना

जिससे अब तक तुझे नफ़रत होगी

आज रुसवा ...

मेरे महबूब ...

रसग्रहण:

"मेरे महबूब क़यामत होगी" हे गीत म्हणजे प्रेमभंगातून उसळलेल्या भावनांच्या लाटांमध्ये मनाचं संतुलन गमावलेला एक आर्त सुस्कारा आहे. या गीताच्या प्रत्येक ओळीमध्ये प्रेम, तडफड, अपमान, वेदना आणि निष्कलंक निष्ठेचा चटका उत्कटतेने व्यक्त झाला आहे. प्रेमभंगाचा झरा अश्रूंमधून वाहतो आणि त्यातच प्रेमाचं सौंदर्यही उमटतं.

"मेरे महबूब क़यामत होगी..."

या ओळीत "क़यामत" या अरबी शब्दाचा उपयोग फक्त विनाश किंवा महापरिणाम दर्शवण्यासाठी नाही, तर अंतर्मनात उसळलेल्या एकाकी वादळासाठी केला आहे. इतकं तीव्र भावनिक आंदोलन की, त्या दिवशी साऱ्या जगातच प्रेम अपमानित होईल, अशी ही स्फोटक भावना आहे.

"आज रुसवा तेरी गलियों में मुहब्बत होगी..."

'रुसवा' म्हणजे अपमानित होणे. प्रेम म्हणजे पवित्र देवता, तिचाच आज तुमच्या गल्लीत अपमान होईल, असा हा संतप्त सूर. प्रेयसीच्या आठवणी, तिची गल्ली, तिचं अस्तित्वच आज अश्रूंच्या ताटव्याखाली येतं. स्वाभिमान दुखावल्यामुळे प्रियकराचे अंत:करण जळून निघते.

"नाम निकलेगा तेरे ही लब से, जान जब इस दिल-ए-नादान से रुखसत होगी..."

प्रेयसीच्या ओठांवर आपलं नाव मृत्यूनंतर तरी येईल, ही एक दु:खमिश्रित आशा. 'दिल-ए-नादान' म्हणजे निरागस, प्रेमात भिजलेलं हृदय. त्याचा मृत्यू देखील, तिच्या ओठांवर आपल्या अस्तित्वाची पुसट जाणीव तरी उमटवेल, अशी तगमग या ओळीत आहे.

"तेरी गली में आता सनम, नगमे वफा के गाता सनम..."

प्रेमाच्या गाण्यांनी भरलेलं हृदय, तिच्या दारात अर्पण करत, प्रियकर म्हणतो — मी तुझ्यासाठी प्रेमाचे सुर घेऊन आलो होतो, पण तू ऐकायलाही तयार नव्हतीस. या ओळीत आशा आणि अपमान यांचं टोकदार द्वंद्व आहे, जे अखेरीस वेडसरपणात रूपांतरीत होतं.

"अब आ पहुंचा आया हूँ मगर, ये कह कर मैं दीवाना, खत्म अब आज ये वहशत होगी..."

'वहशत' म्हणजे मानसिक वेदनेची तीव्र अवस्था. आता त्या प्रेमवेड्याचं शेवटचं पाऊल तिच्या दाराशी येऊन पोहोचतं आणि तो म्हणतो – "आता ही वेदनाही संपवतो." ही ओळ म्हणजे मानसिक हतबलतेचा उत्कट टप्पा.

"मेरे सनम के दर से अगर बद-ए-सबा हो तेरा गुजर..."

'बद-ए-सबा' – सकाळची कोवळी झुळूक – हिला तो आपली व्यथा सांगण्यास सांगतो. निसर्गाशी संवाद साधून, तो वार्‍यालाही आपल्या निष्ठेचा संदेश पोहोचवण्याचं कार्य देतो. हे भावनांचं अत्युच्च आणि काव्यमय रूप आहे.

"तेरा नाम लिया, जब तक भी जिया, ऐ शम्मा तेरा परवाना..."

‘शम्मा–परवाना’ हे परंपरेतून आलेलं रूपक, ज्यात दिव्यासाठी झुरणारा पतंग आपल्या प्रेमासाठी स्वतःचं बलिदान देतो. प्रियकर स्वतःला त्या पतंगासमान मानतो, जो तिच्यासाठी नष्ट होऊनसुद्धा तिचं नाव अखेरच्या क्षणापर्यंत जपत राहतो.

"जिससे अब तक तुझे नफरत होगी..."

ही ओळ म्हणजे संपूर्ण गीताचं सार. 'ज्याचा तू तिरस्कार करायची, त्याने मात्र शेवटपर्यंत तुझं नाव घेतलं'. एकतर्फी प्रेमाची शोकांतिकेची परिसीमा इथे स्पष्ट होते. निष्ठेची ही अखेरची साद, प्रेयसीच्या हृदयापर्यंत पोहोचेल की नाही, हेही अनिश्चित.

"मेरे महबूब क़यामत होगी" हे केवळ विरहगीत नाही, तर ते प्रेमाच्या पराकोटीच्या वेदनेतून जन्मलेलं एक संगीतमय शोकसंगीत आहे. किशोर कुमार यांचा गहिऱ्या आर्ततेने भरलेला स्वर, आनंद बक्षी यांची उत्कट काव्यशैली आणि लक्ष्मीकांत–प्यारेलाल यांचं मार्दवपूर्ण संगीत – या त्रिसूत्रीचा परिपाक म्हणजे हे गाणं.

प्रत्येक ओळ, प्रत्येक रूपक हे एक भावनिक चित्ररूपक आहे. प्रेमातील अपूर्णता, अस्वीकार आणि तरीही निर्व्याज निष्ठेचा अजरामर महिमा या गीतातून उमटतो. शेवटपर्यंत प्रियकराची निष्ठा मृत्यूशी, आणि स्वतःच्या शोकांतिकेशी बांधलेली आहे. हे गीत म्हणजे हृदयात साठलेला आक्रोश, शुद्ध प्रेमाची अखेरची शपथ आणि शब्दांतून वाहणारा सच्चा अश्रू आहे.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : ०७/०७/२०२५ वेळ : ०७:०२