चित्रपट: जोशीला (१९७३)
गायक: किशोर कुमार
संगीतकार: आर.डी.बर्मन
गीतकार: साहिर लुधियानवी
कलाकार: देव आनंद, हेमा मालिनी, राखी, प्राण, बिंदू, मदन पुरी, मनमोहन कृष्ण
हम्म.. हम्म..
किसका रस्ता देखे, ऐ दिल, ऐ सौदाई
किसका रस्ता देखे, ऐ दिल, ऐ सौदाई
मीलों है खामोशी, बरसों है तनहाई
भूली दुनिया, कभी की, तुझे भी, मुझे भी
फिर क्यों आँख भर आई
हो ओ किसका रस्ता देखे, ऐ दिल, ऐ सौदाई
कोई भी साया नहीं राहों में
कोई भी आएगा न बाहों में
तेरे लिए, मेरे लिए
कोई नहीं रोने वाला
झूठा भी नाता नहीं चाहों में
हाए तूही क्यों डूबा रहे आहों में
कोई किसी संग मरे
ऐसा नहीं होने वाला
कोई नहीं जो यूँही जहां में
बाँटे पीर पराई
हो ओ किसका रस्ता देखे
ऐ दिल, ऐ सौदाई
तुझे क्या बीती हुई रातों से
मुझे क्या खोई हुई बातों से
सेज नहीं, चिता सही
जो भी मिले सोना होगा हो ओ
गई जो डोरी छूटी हाथों से
लेना क्या टूटे हुए साथों से
खुशी जहाँ माँगी तूने
वहीं मुझे रोना होगा
ना कोई तेरा, ना कोई मेरा
फिर किसकी याद आई
हो ओ किसका रस्ता देखे
ऐ दिल, ऐ सौदाई
मीलों है खामोशी, बरसों है तनहाई
भूली दुनिया, कभी की
तुझे भी, मुझे भी
फिर क्यों आँख भर आई
हो ओ हम्म.. हम्म..
रसग्रहण:
"हम्म.. हम्म.. किसका रस्ता देखे, ऐ दिल, ऐ सौदाई..." सुरुवातीलाच या गाण्यातून एक अलिखित वेदना संथ स्वरात ओघळायला लागते. “ऐ दिल, ऐ सौदाई” या हाकेमुळे हे केवळ मनाचं नव्हे, तर एक वेडं झालेलं, हरवलेलं अंतःकरण आहे. "किसका रस्ता देखे" — म्हणजे कुणाची वाट पाहतोस? त्या वाटेचा कोणताच ठावठिकाणा उरलेला नाही, तरीही मन धीर गमावून बसलेलं. ही प्रतीक्षा वेडी आहे, आशेच्या राखेत उरलेली एक असहाय ठिणगी आहे.
मीलों है खामोशी, बरसों है तनहाई
भूली दुनिया, कभी की, तुझे भी, मुझे भी
फिर क्यों आँख भर आई..."
या कडव्यात एकाकीपणाची आणि विस्मरणाची तीव्र जाणीव आहे. “मीलों है खामोशी” — म्हणजे संपूर्ण अंतरात गडद शांततेचा पसारा. “बरसों है तनहाई” — म्हणजे वर्षानुवर्षं जणू एकटं जगणं सवयीने अंगवळणी पडलं आहे.
भूतकाळाच्या वळणावर उरलेली एक विसरलेली कथा — "तुलाही आणि मलाही जगानं विसरलंय." तरीही का अश्रू येतात डोळ्यात? कारण काही आठवणींच्या राखेखाली अजूनही उरतात निखारे जळते.
"कोई भी साया नहीं राहों में
कोई भी आएगा न बाहों में
तेरे लिए, मेरे लिए
कोई नहीं रोने वाला..."
या शब्दांमधून पूर्णतः परकेपणाची छाया उमटते. जीवनाच्या वाटेवर ना सावली, ना साथ, ना कोणी मिठीत घ्यायला येणार. कोणीच उरलेलं नाही आणि अजूनही आपण दोघं (कविता आणि तिचं अंतःकरण) वेड्या आशेच्या बंधनात गुंतलेले. या ठिकाणी प्रेमाची निर्जन मर्यादा व्यक्त होते.
"झूठा भी नाता नहीं चाहों में
हाए तू ही क्यों डूबा रहे आहों में
कोई किसी संग मरे
ऐसा नहीं होने वाला..."
छाया म्हणजे आधार, नातं म्हणजे आश्वासन, आणि दोन्ही हरवलंय. प्रेमाचं देखील आता भासात्मक अस्तित्व उरलेलं नाही. मग तरीसुद्धा तू – मन – का धुंद आहेस या जगामध्ये? कुणीही कुणासाठी मरत नाही, हा जगाचा कठोर नियम जसा आहे, तसाच गाण्यांचा शोकांत सूरही.
"कोई नहीं जो यूँही जहाँ में
बाँटे पीर पराई..."
हा क्षण म्हणजे भावनांच्या भक्कम कोलमडण्याचा क्षण. दुसऱ्याच्या दुःखात सामील होणं – ही केवळ गाण्यांतली गोष्ट आहे, प्रत्यक्ष आयुष्यात सहानुभूतीसुद्धा क्वचितच मिळते. इथे साहिरचा वास्तववादी कटाक्ष जाणीवपूर्वक जाणवतो — जे ठरवलं जातं तेच फक्त जगात होतं, बाकी सगळं दुर्लक्षित राहतं.
"तुझे क्या बीती हुई रातों से
मुझे क्या खोई हुई बातों से
सेज नहीं, चिता सही
जो भी मिले सोना होगा..."
ही ओळ म्हणजे गंभीर आत्मस्वीकृती. भूतकाळाच्या रात्री, विसरलेली स्वप्नं — आता त्यांना धरून बसण्यात काही अर्थ उरलेला नाही. “सेज नाही, चिता तरी चालेल” — हे वाक्य प्रेमातील त्यागाचं प्रतीक आहे. जे आहे, तेच स्वीकारायचं, कारण दुसरं काहीही शिल्लक नाही.
"गई जो डोरी, छूटी हाथों से
लेना क्या, टूटे हुए साथों से
खुशी जहाँ माँगी तूने
वहीं मुझे रोना होगा..."
या कडव्यातून संपलेलं नातं आणि त्याची तुटलेली वीण व्यक्त होते. ज्या गोष्टीने हात सुटले आहेत, त्यांच्याशी आता नातं उरलेलं नाही. पण व्यथेतलं विडंबन असं की, जिथं तू आनंद शोधलास, तिथं मला केवळ दुःख मिळालं. ही विसंगती म्हणजेच अपूर्ण प्रेम.
"ना कोई तेरा, ना कोई मेरा
फिर किसकी याद आई..."
प्रत्येक नातं संपलेलं, प्रत्येक माणूस मागे पडलेला, तरी आठवणींचा झरा का वाहतोय? ही विचित्रतेची आणि हळव्या दु:खाची उत्कट पातळी आहे — मन विसरण्याची भाषा करतं, पण हृदय अजूनही विसरलेलं नसतं. यात आठवणींचं अर्धवट जळणं आणि त्यांची राख मनात साचणं ही भावना हृदय पिळवटून टाकते.
"मीलों है खामोशी, बरसों है तनहाई
भूली दुनिया, कभी की
तुझे भी, मुझे भी
फिर क्यों आँख भर आई..."
अखेरच्या आवर्तनात, गाणं पुन्हा त्याच शून्यतेच्या वर्तुळात परततं. जग विसरलंय, आपणही जगाला विसरलोय — पण मन, मन कुठल्याशा अनाम ओझ्याने अजून भरलेलं आहे. ही भावना म्हणजे शब्दांच्या पलीकडची सत्य आहे. "हम्म.. हम्म..." — हे उच्चार म्हणजे शब्दांनाही न सापडलेल्या वेदनेचा नाद आहे.
“किसका रस्ता देखे…” हे केवळ विरहगीत नाही, तर एकाकीपणाच्या खोल गर्तेतून उमटलेली एक तत्त्वचिंतनात्मक हाक आहे. साहिर लुधियानवी यांची ही कविता तुटलेल्या नात्यांच्या राखेवर उभं असलेलं चिंतन आहे — जिथे प्रेम आहे, पण त्याची उपस्थिती नाकारलेली आहे; जिथे आठवणी आहेत, पण त्यांचं अस्तित्वही अश्रूंमध्ये विरघळलेलं आहे. आर. डी. बर्मन यांचं स्वरांनी विणलेलं संथ, संजीवक धूनविश्व आणि किशोर कुमारचा गहिरा, शांत, संयमित आवाज — हे गाणं ऐकताना वाटतं जणू मन स्वतःशीच बोलतंय, आणि प्रत्येक जखम शब्दांतून वाहतेय.
हे गाणं नाही, ही एक अश्रूंची अनुभूती आहे – शब्दांना भिडणारी नाही, हृदयात खोल साचणारी.
©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई
दिनांक : ०१/०७/२०२५ वेळ : २३:३१
Post a Comment