गीत रसग्रहण - कोई हमदम ना रहा

गाणं: कोई हमदम ना रहा

चित्रपट: झुमरू (१९६१)

संगीतकार: किशोर कुमार

गीतकार: मजरूह सुलतानपुरी

गायक: किशोर कुमार

राग: झिंझोटी

कलाकार: किशोर कुमार, मधुबाला

Link: https://youtu.be/YmmX30DoXdM?feature=shared

कोई हमदम ना रहा, कोई सहारा ना रहा

हम किसी के ना रहें, कोई हमारा ना रहा

शाम तनहाई की है आएगी मंज़िल कैसे

जो मुझे राह दिखाए, वही तारा ना रहा

ऐ नज़ारों ना हँसो मिल ना सकूँगा तुमसे 

वो मेरे हो न सके मैं भी तुम्हारा ना रहा

क्या बताऊँ मैं कहाँ यूँ ही चला जाता हूँ

जो मुझे फिरसे बुला ले वो इशारा ना रहा

रसग्रहण:

"कोई हमदम ना रहा, कोई सहारा ना रहा

हम किसी के ना रहें, कोई हमारा ना रहा"

या ओळीतून जीवनात उरलेली पूर्ण पोकळी व्यक्त होते. "हमदम" म्हणजे मनाचा साथीदार आणि "सहारा" म्हणजे आधार. ज्याच्यासाठी मन जिवंत असतं आणि ज्याच्यामुळे चालत राहणं शक्य होतं – तोही राहिलेला नाही. हे केवळ नातं हरवण्याचं दु:ख नाही, तर स्वत:च्या अस्तित्वाच्या विखरलेपणाचा शरणागत कबुलीजबाब आहे. "मी कुणाचा राहिलो नाही आणि कोणी माझं उरलं नाही" — ही नात्यांच्या सर्व संबंधांपासून झालेली पूर्ण विभक्ती अत्यंत हृदयद्रावक आहे.

"शाम तनहाई की है, आएगी मंज़िल कैसे

जो मुझे राह दिखाए, वही तारा ना रहा"

एकाकी संध्याकाळ — दिवसाच्या अंताची आणि आयुष्याच्या संधिप्रकाशाची प्रतिमा. या संध्याकाळी, जेव्हा अंधार गडद होतो, तेव्हा वाट दाखवणाऱ्या तार्‍याची गरज असते. पण तोही तारा हरवलेला आहे. म्हणजेच, जीवनातल्या प्रेरणा, दिशा आणि आशेचा मार्गदर्शक आता अस्तित्वात नाही. ही ओळ म्हणजे अंध:कारमय भवितव्यासमोर उभं राहिलेलं हरवलेलं मन.

"ऐ नज़ारों ना हँसो, मिल ना सकूँगा तुमसे

वो मेरे हो न सके, मैं भी तुम्हारा ना रहा"

"हे दृश्यांनो, हे निसर्गदृश्यांनो, माझ्यावर हसू नका..." ही विनंती वास्तवाने दार बंद केलेल्या भावनेची! कवी म्हणतो — ज्या गोष्टी कधी माझ्या होऊ शकल्या नाहीत, त्यांच्याशी आता कोणताही संबंध उरलेला नाही. ही केवळ निसर्गाशी नसलेली सुसंवादता नाही, तर भावजगतातल्या प्रत्येक नात्याशी तुटलेली तादात्म्यता आहे. हा आत्मत्यागाचा क्षण आहे — जिथे "मी कोणाचाही नाही" ही जाणीव स्वत:चं अस्तित्व निष्प्रभ करते.

"क्या बताऊँ मैं कहाँ, यूँ ही चला जाता हूँ

जो मुझे फिरसे बुला ले, वो इशारा ना रहा"

कवी म्हणतो, “मी कुठे जातोय, याचं मला स्वत:लाच भान नाही.” या ओळीतून विलक्षण विरक्ती आणि निरुद्देशपणाची जाणीव ठळक होते. कधीकाळी आयुष्यात एखादा संकेत, एखादी साद देणं, एक ओळख, एक वाट बघणं असायचं — पण आता अशा कुठल्याही सादेचं अस्तित्व उरलेलं नाही. म्हणजेच, आयुष्याने स्वत:लाच मागे खेचणंही आता थांबलेलं आहे. ही पूर्णतः आत शिरलेली संन्यस्त भावना आहे.

"कोई हमदम ना रहा" हे गाणं म्हणजे विरक्त आणि उदास मनाचं मौन विलापगीत आहे. प्रत्येक ओळ नात्याच्या विरहातून, अपेक्षांच्या विफलतेतून आणि आत्मशोधाच्या धूसर दिशेने प्रवास करते. गाणं केवळ वैयक्तिक शोक नाही, तर मानवी अस्तित्वातील परकेपणाची सार्वत्रिक भावना व्यक्त करतं.

राग झिंझोटी याच्या करुण आणि कोमल स्वरांनी या गीतातल्या विरक्त, विरहयुक्त, आर्त मनःस्थितीला सुरेल आकार दिला आहे. किशोर कुमार यांनी स्वत: संगीतबद्ध केलेली ही रचना संगीतकाराच्या आत्म्यातूनच आलेली आहे. त्यांच्या आवाजातील आर्तता, ताण, सुस्कारा आणि अंतर्मुख शांतता — हे सर्व काही काळजाला भिडतं.

अत्यंत साधे, प्रवाही शब्द असूनही त्यांचा भावनिक परिणाम फार मोठा आहे. मजरूह सुलतानपुरी यांनी विरहाचे भाव आणि अस्तित्वशून्यतेची जाणीव अलंकारिकतेशिवायसुद्धा फार प्रभावीपणे दाखवली आहे.

"कोई हमदम ना रहा" हे गाणं ऐकणं म्हणजे स्वतःच्या आंतरिक एकटेपणाशी थेट सामोरं जाणं. त्यात सांत्वन नाही, उर्मी नाही, आशेची छटा नाही ...फक्त स्वत:च्या ओळखीच्या हरवलेल्या पडसादात निघून गेलेला एक आत्मा.

कधी एकटं असताना, नात्यांच्या आठवणीत हरवताना किंवा फक्त स्वत:ला समजून घ्यावंसं वाटताना हे गीत मनात घुमतं...

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : ०३/०७/२०२५ वेळ : २३:०४