गीत रसग्रहण - ज़ुबाँ पे दर्द भरी दास्ताँ चली आई

गाणं: ज़ुबाँ पे दर्द भरी दास्ताँ चली आई

चित्रपट: मर्यादा (१९७१)

संगीतकार: कल्याणजी - आनंदजी

गीतकार: आनंद बक्षी

गायक: मुकेश

राग: भीमपलासी 

कलाकार: राजेश खन्ना, माला सिन्हा, राजकुमार, प्राण

Link: https://youtu.be/QfPEA3V3YOI?feature=shared

ज़ुबाँ पे दर्द भरी दास्ताँ चली आई

बहार आने से पहले ख़िजाँ चली आई

ख़्हुशी की चाह में मैं ने उठाये रंज बड़े -२

मेरा नसीब की मेरे क़दम जहाँ भी पड़े

ये बदनसीबी मेरी भी वहाँ चली आई

ज़ुबाँ पे दर्द भरी दास्ताँ चली आई

उदास रात है वीरान दिल की महफ़िल है -२

न हम्सफ़र है कोई और न कोई मंज़िल है

ये ज़िंदगी मुझे लेकर कहाँ चली आई

ज़ुबाँ पे दर्द भरी दास्ताँ चली आई

बहार आने से पहले ख़िजाँ चली आई

ज़ुबाँ पे दर्द भरी दास्ताँ चली आई

रसग्रहण:

"ज़ुबाँ पे दर्द भरी दास्ताँ चली आई,

बहार आने से पहले ख़िजाँ चली आई..."

या ओळींतून एक गूढ अंतर्मुख वेदना व्यक्त होते. ‘बहार’ म्हणजे वसंत, नवा आरंभ, उमलती आशा; तर ‘ख़िजाँ’ म्हणजे पानगळ, सुकून जाणं, हिवाळ्याची निराशा. जीवनात जेव्हा आनंदाचे क्षण यायला हवेत, त्याआधीच दु:खांनी जीवाला कवेत घेतलं — ही भावना अत्यंत मार्मिक आहे. हा विरोधाभास म्हणजेच आयुष्याचं कटु वास्तव.

"ख़ुशी की चाह में मैंने उठाए रंज बड़े,

मेरा नसीब कि मेरे क़दम जहाँ भी पडे,

ये बदनसीबी मेरी भी वहाँ चली आई..."

सुखाच्या शोधात वाटचाल केली खरी, पण वाटेवर सतत दु:खच भेटलं. "माझं नशिबं इतकं वाईट की मी जिथे पाऊल ठेवलं, तिथेच दु:ख आधीपासून वाट बघत होतं." — ही भावना मानवी प्रयत्नांच्या मर्यादांची जणू शोकांतिका आहे. एक विवश आत्मा आपली व्यथा उघडी करत आहे.

"उदास रात है, वीरान दिल की महफ़िल है,

न हमसफ़र है कोई, और न कोई मंज़िल है..."

रात्र उदास आहे — ही केवळ बाह्य रात्र नाही, तर अंतर्मनात व्यापून राहिलेला अंध:कार आहे. ‘हमसफ़र’ — एक सखी, एक जीवाभावाची साथ – अस्तित्वातच नाही. ‘मंज़िल’ – ध्येय, दिशा – तेही नाही. ही अवस्था म्हणजे न संपणाऱ्या एकाकी प्रवासाची वेदना. प्रेम, मैत्री, नातं... सारंच हरवलेलं.

"ये ज़िंदगी मुझे लेकर कहाँ चली आई..."

जणू आयुष्य स्वतःच्या ताब्यात राहिलेलं नाही. दिशा नाही, साद नाही, आणि सावरायला कोणी नाही. ही ओळ आत्म्याच्या गूढ प्रवासाची साक्ष आहे — जिथे तो कुठे जातोय, कशासाठी, कशाच्या शोधात आहे, हेही ठाऊक नाही. जीवन हेच एक उगमशून्य, ध्येयशून्य यात्रा झालेली आहे.

हे गीत राग भीमपलासीवर आधारित आहे. या रागात कोमल गंधार व निषाद आणि शुद्ध स्वरांचा समतोल असतो. संध्याकाळचा हा करुण रस प्रधान राग असून, त्यातून एक शांत, आर्त, आत्ममग्न वातावरण निर्माण होतं. कल्याणजी-आनंदजी यांनी अत्यंत संयतपणे रचना साकारली असून, मुकेश यांच्या आवाजातली हळुवार कंपन, थोडीशी नासिका झाक, शब्दोच्चारांतील भाववाचक थांबे — हे सर्व ऐकणाऱ्याच्या अंत:करणात खोलवर झिरपतात. त्यांच्या आवाजातील नाटकीपणा नसलेली साद ही या गीताची जाणीवेची ताकद ठरते.

अनुप्रास: बहार–ख़िजाँ, रात–वीरान, दास्ताँ–चली आई

प्रतीक: ‘ख़िजाँ’ = पराजय / दैन्य; ‘महफ़िल’ = नात्यांची ओलसर भावना

रूपक: ‘ज़िंदगी’ = दिशाहीन प्रवासी / भटकती वावटळ

आंतरिक प्रतिमाविश्व: अंधार, वेदना, खिन्नपणा, थांबलेली आशा, पोकळपणा

शब्दशैली: अत्यंत साधी पण प्रभावी — हीच आनंद बक्षींची ताकद

आजच्या तंत्रज्ञान-संपन्न पण भावनिकदृष्ट्या कोरड्या जगात, हे गीत अधिकच अर्थपूर्ण ठरतं. झगमगत्या गर्दीतही माणूस एकटा असतो — ही जाणीव या गीतात इतक्या नाजूक शब्दांत व्यक्त झाली आहे की ती थेट आत्म्याला भिडते.

हे गाणं केवळ प्रेमभंगाचं गाणं नाही — ते अस्तित्वाच्या एकटेपणाचं, प्रयत्न आणि नियतीच्या अपयशाचं आणि अंतर्मनातील रिकाम्या कोपऱ्यांतून वाहणाऱ्या नि:शब्द वेदनेचं संगीत आहे.

"ज़ुबाँ पे दर्द भरी दास्ताँ चली आई" हे गीत म्हणजे आत्म्याने स्वतःच्या वेदनांशी केलेलं साक्षात्कारमय गुंजन आहे. यात प्रेमभंग, नियतीचा क्रूर खेळ, एकाकीपणा आणि निरर्थकतेची जाणीव – या सगळ्यांचं संयत, पण खोलगट चित्रण आहे. हे गाणं ऐकलं की आपल्या आतल्या कोपऱ्यात काहीतरी हलतं — जिथे ना शब्द पोहोचतात, ना अश्रूंना वाट मिळते… फक्त एक जाणीव उरते — "मी एकटा आहे… आणि हे जग थांबत नाही."

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : ०५/०७/२०२५ वेळ : ०६:२१