पुस्तक परिचय – मानस (ई-कवितासंग्रह)

पुस्तक परिचय  – मानस (ई-कवितासंग्रह)

कवयित्री – संगीता जोशी

पृष्ठसंख्या – ५७

प्रकाशन – ई-साहित्य प्रतिष्ठान (२५ मार्च २०२०)

डाऊनलोड लिंक – https://www.esahity.com

मूल्यांकन – ४/५

मानस हा ई-कवितासंग्रह म्हणजे एका प्रगल्भ, अनुभवसंपन्न आणि भावनांच्या प्रत्येक कंगोऱ्याशी प्रामाणिक असलेल्या स्त्री-मनाचा आत्मसंवाद आहे. संगीता जोशी यांच्या लेखणीतून उतरलेली ही कविता म्हणजे केवळ शब्दांची मांडणी नव्हे, तर अंतरंगातील गुंजणाऱ्या प्रश्नांची, आठवणींची आणि प्रतीक्षेची साक्ष आहे.

"विनामूल्य आहे, पण फुकट नाही!" हे शीर्षकाखालील वाक्यच या संग्रहाच्या मूल्यदृष्टीची उद्घोषणा करते. ही कविता कुणालाही सहज मिळेल, पण अनुभवायला मनाचं पोत लागेल.

संगीता जोशी या मराठी गझलविश्वात आपलं स्वतंत्र स्थान निर्माण करणाऱ्या आद्य स्त्रीकवयित्रींपैकी एक आहेत. त्यांच्या कविता मुक्तछंदात आल्या असल्या तरी त्यांची लय, अर्थवाही प्रतिमा, आणि चिंतनशील सूर यामुळे त्या गद्य नाहीत – त्या अंत:स्वर आहेत.

प्रेम, विरह, सर्जन, स्मृती, नातेसंबंध आणि अध्यात्म या विषयांना त्यांनी आपली खास कोमल पण ठाम दृष्टी दिली आहे. 'बासरी', 'पोपटी तारा', 'श्रावणझडी', 'कोष', 'कविताांची वही' या सर्व प्रतिमा त्या वापरतात, पण त्या केवळ सौंदर्यासाठी नव्हे – त्या एक स्त्रीच्या जाणीवांचा काव्यमय आरसा बनतात.

मानस वाचताना आपण कविता वाचतो नाही, तर त्या आपल्या मनाशी बोलू लागतात. प्रत्येक कविता, जणू एक नवा ऋतू — वेगळी हवा, वेगळं आकाश, वेगळं आकलन.

‘मानस – ६’ ही कविता सृजनप्रक्रियेच्या एका नाजूक क्षणाला पकडते.

"दूर पोपटी तार्‍याला माझे समजले मन

गेला ओटीत टाकून एक थेंबुटे गगन..."

पोपटी तारा म्हणजे नवेपनाची आशा, आणि त्याच्या सान्निध्यात ओटीत पडलेला थेंब म्हणजे कविता — ही कविता मन आणि आकाश यांच्यातील गूढ संवाद आहे, जिथे 'सर्जन' हे एक अलौकिक देणं ठरतं.

‘मानस – १३’ मध्ये कवयित्रीची एक अस्वस्थता उमटते.

"झाली सरस्वती गुप्त

नाही सागरा मिळाली..."

ही सरस्वती म्हणजे स्त्रीची सृजनशक्ती. जेव्हा भावना अनिर्बंध असतात, पण शब्द हरवतात, तेव्हा अंतर्मनाची वेदना केवळ अश्रूंमध्ये विरते. प्रतिभेचा झरा बंद होणं हे सर्जकासाठी मृत्यूसमान असतं – हे कवयित्रीने अत्यंत संयतपणे व्यक्त केलं आहे.

‘मानस – २२’ ही कविता श्रद्धा आणि कृतीमधील दांभिकतेवर भाष्य करते.

"पाया घेतलाच नाही

वर बांधले मंदिर..."

स्त्रीच्या जीवनातील अनेक संबंध, जिथे समर्पणाशिवाय स्वीकार, आणि सन्मानाशिवाय पूजेसारखा व्यवहार होतो – त्या अनुभवांचं प्रतीक या ओळीत आहे. शेवटची ओळ –

"मनकमळ एकच, दिले ठेवून पायाशी..."

हे स्त्री-मनाचं निखळ समर्पण आणि तरीही न बोलता जगलेली वेदना दर्शवते.

‘मानस – ३६’ ही कविता नातेसंबंधांतील अपरिहार्य वेगळेपण स्वीकारताना नाटकी भावनांना दूर ठेवते.

"फुटलेले रस्ते दोन

येथूनच दुसऱ्या वाटा..."

या वाटा केवळ विभक्त होणाऱ्या नसतात, तर दोघांनाही स्वतःचा वेगळा प्रवास सुरू करण्याची जागा असते. भरती-ओहोटी हे केवळ निसर्गातील रूपक नसून, स्त्रीच्या मनातील भावनांचे चक्रही आहे – ओसरताना, ती पुन्हा भरते.

‘मानस – ४०’ ही शेवटची कविता, संपूर्ण संग्रहाची सारगर्भ सांगता आहे.

"कधी आषाढ-श्रावण

कधी वैशाख निखारे..."

सगळ्या ऋतूंमध्ये फिरलेलं स्त्री-मन शेवटी एका कवितेच्या वहीत थांबतं.

"शब्दांतून चुकविली माझी ओळख

फक्त उरली इथे, एक कविताांची वही..."

हे आहे स्वतःची ओळख शब्दांमध्ये हरवूनदेखील, कवितेमधूनच स्वतःला सापडणाऱ्या स्त्रीचं निवेदन. ही ओळ एकाच वेळी अस्वस्थही करते आणि पूर्ततेची जाणीवही देते.

साहित्यिक मूल्यांकन:

शैली: सौंदर्यपूर्ण, चिंतनशील, प्रतिमासंपन्न

भावविश्व: एकाकी पण प्रगल्भ स्त्री-मनाचे प्रतिध्वनी

गुंतवणूक: प्रत्येक कविता वेगळी अनुभूती देते, वाचक आत्मनिष्ठ होतो

नाविन्य: परिचित भावना नव्या कोनांतून

विषय हाताळणी: तात्त्विक, भावनिक आणि सौंदर्यदृष्ट्या परिपूर्ण

मानस वाचताना कविता कानावर न येता थेट मनाच्या खोल कप्प्यात उतरत जाते. संगीता जोशी यांच्या लेखणीतून स्त्री-मनाचे अनेक पदर अलगद उलगडले जातात — कधी साजूक, कधी राखलेले, कधी स्वप्नाळू, आणि कधी मूक.

या कविता फक्त अर्थ सांगत नाहीत, त्या प्रश्न विचारतात. त्या उत्तरं मागत नाहीत, त्या सहवास मागतात. आणि म्हणूनच मानस हा केवळ कवितासंग्रह न राहता — एक मनाचा आरसा बनतो. 

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : ०९/०५/२०२५ वेळ : ०६:४८