लेख - करूया आरोग्य जागर आज – भविष्यासाठी

करूया आरोग्य जागर आज – भविष्यासाठी

@ ७ एप्रिल - जागतिक आरोग्य दिनानिमित्त लेख

आरोग्य हीच खरी संपत्ती आहे – या सुविचाराचा अर्थ आपण प्रत्यक्ष अनुभवातून कोविड-१९ च्या काळातही घेतला. शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक दृष्टिकोनातून सुदृढ असणे ही काळाची गरज आहे. ७ एप्रिल हा जागतिक आरोग्य दिन म्हणून साजरा केला जातो आणि याच निमित्ताने 'आरोग्य' या जीवनमूल्यावर नव्याने प्रकाश टाकण्याची ही योग्य संधी आहे.

आपण ज्या समाजाचा भाग आहोत, त्या समाजाच्या आरोग्याची जबाबदारी केवळ डॉक्टर, शासकीय संस्था किंवा तज्ज्ञांवर न ठेवता प्रत्येकाने स्वतःच्या आरोग्याविषयी जागरूक होणे आवश्यक आहे. अन्न, व्यायाम, स्वच्छता, मानसिक स्वास्थ्य, पर्यावरण, सरकारी योजना, तंत्रज्ञानाचा वापर – हे सारे घटक आरोग्याच्या व्यापक व्याख्येत येतात.

सदर लेखामध्ये याच दृष्टीकोनातून विविध महत्त्वाचे मुद्दे मांडण्यात आले आहेत. वाचकांनी सदर लेखातून प्रेरणा घेऊन स्वतःच्या आरोग्याबरोबरच समाजाच्या आरोग्यप्रवृत्तीमध्ये सक्रीय सहभाग घ्यावा, हीच अपेक्षा.

७ एप्रिल १९४८ रोजी स्वित्झर्लंडमधील जिनेव्हा येथे जागतिक आरोग्य संघटना (World Health Organization - WHO) स्थापन झाली. म्हणूनच हा दिवस 'जागतिक आरोग्य दिन' म्हणून दरवर्षी साजरा केला जातो. ही संस्था आंतरराष्ट्रीय सार्वजनिक आरोग्याच्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. जागतिक आरोग्य धोरण ठरवणे, विविध देशांतील आरोग्य संस्थांमध्ये समन्वय साधणे, आरोग्य सेवांचा प्रसार करणे, आणि आपत्ती काळात मदत करणे ही तिची मुख्य उद्दिष्टे आहेत.

जागतिक आरोग्य दिनाच्या निमित्ताने, आपण आपल्या आरोग्याबद्दल अधिक जागरूक होण्याची आणि सशक्त जीवनशैली अंगीकारण्याची संधी म्हणून या दिवसाकडे पाहिले पाहिजे. यासाठी खाली काही महत्त्वाचे मुद्दे मांडले आहेत:

१. आहार आणि अन्न सुरक्षेबाबत सजगता : शक्य असल्यास सेंद्रिय, शुद्ध व गावराण अन्नपदार्थांचा वापर करा. ताजं आणि घरगुती अन्न खाण्यावर भर द्या. कोणताही पॅकबंद पदार्थ खरेदी करताना त्याची expiry date तपासा. मिठाई विकत घेताना भेसळ नसलेली, दर्जेदार दुकाने निवडा. फळे व भाजीपाला खरेदी करताना कृत्रिमपणे वाढवलेले (अतिशय मोठे, चमकदार) उत्पादन टाळा. चायनीज पदार्थांमध्ये वापरले जाणारे ‘अजिनोमोटो’ टाळा, शक्यतो हे पदार्थ घरीच तयार करा. भेसळ ओळखण्यासाठी अन्न व औषध प्रशासन विभागाची माहिती वापरा, आणि शंका असल्यास तक्रार नोंदवा.

२. नियमित व्यायाम आणि जीवनशैली : दररोज थोडा वेळ चालणे, सायकलिंग, मैदानी खेळ किंवा योगाभ्यास करणे आवश्यक आहे. शरीराची व घराच्या परिसराची स्वच्छता राखा. पुरेशी झोप, वेळेवर जेवण आणि ताज्या हवेत वेळ घालवणं यावर भर द्या.

३. मानसिक आरोग्याची निगा : मानसिक स्वास्थ्य हे शारीरिक स्वास्थ्याइतकंच महत्त्वाचं आहे. ताण-तणाव टाळण्यासाठी संवाद साधा, सकारात्मक विचार ठेवा. गरज असल्यास समुपदेशन (Counseling) घ्या. भारतात ‘मनोधैर्य योजना, NIMHANS हेल्पलाइन, iCall’ सारख्या मानसिक आरोग्य सेवा उपलब्ध आहेत. मेडिटेशन, ध्यानधारणा, संगीत, वाचन हे उपाय उपयोगी ठरतात.

४. वृद्धांचे आरोग्य : वृद्ध व्यक्तींसाठी नियमित वैद्यकीय तपासणी, सांधेदुखी व हाडांचे आरोग्य (Vitamin D, Calcium) यावर लक्ष देणे आवश्यक आहे. हलकी शरीरिक हालचाल, सामाजिक संवाद, आणि मानसिक सक्रियता वृद्धांच्या आरोग्यास उपयुक्त ठरते. Senior Citizen Health Insurance, Geriatric Healthcare Units सारख्या सरकारी उपक्रमांचा लाभ घ्या.

५. पर्यावरण आणि आरोग्य : दूषित पाणी, वायू प्रदूषण, प्लास्टिकचा वापर, कीटकनाशकांचा अतिरेक – हे सगळे आपल्या आरोग्यावर गंभीर परिणाम घडवतात. झाडे लावा, स्वच्छता राखा, पाणी वीज वाचवा. पर्यावरण शुद्ध ठेवल्यासच श्वसनमार्ग, त्वचा व पचनसंस्था आरोग्यदायी राहते.

६. दिव्यांग व्यक्तींचे आरोग्य : दिव्यांग व्यक्तींना विशिष्ट आरोग्य गरजा असतात – जसे की फिजिओथेरपी, मनोबल वाढवणारी समुपदेशन सेवा, सहाय्यक उपकरणे. सरकारतर्फे 'Accessible India Campaign', दिव्यांगांसाठी वैद्यकीय योजना, पुनर्वसन केंद्रे सुरू आहेत. त्यांच्या आरोग्य शिक्षणासाठी कुटुंबीयांनी सतत मदत करणे गरजेचे आहे.

७. महिलांचे आरोग्य : मासिक पाळी स्वच्छता, माता व बाल संगोपन, योग्य पोषण, स्तन आरोग्य यांकडे विशेष लक्ष द्यावे. लोह, कॅल्शियम युक्त आहार, सॅनिटरी नॅपकिन्सचा वापर आणि वेळोवेळी तपासणी आवश्यक. महिला आरोग्यासाठी ‘जननी सुरक्षा योजना’, ‘प्रधानमंत्री मातृत्व वंदना योजना’ प्रभावी आहेत.

८. तंत्रज्ञान आणि आरोग्य : मोबाईल, टीव्ही, लॅपटॉप यांचा अतिरेकी वापर टाळा. स्क्रीनटाइम नियंत्रित ठेवा, झोपेच्या वेळा ठरवून ठेवा. डोळ्यांचा ताण कमी करण्यासाठी दर २० मिनिटांनी २० सेकंद दूरवर पाहणं उपयुक्त ठरतं. रोज किमान ३० मिनिटं मैदानी क्रियाकलाप गरजेचे आहेत.

९. सरकारी आरोग्य योजना : ‘राष्ट्रीय आरोग्य अभियान’ (National Health Mission) अंतर्गत प्राथमिक आरोग्य सेवा ग्रामीण व शहरी भागात पोहोचवली जात आहे. 'आयुष्मान भारत योजना’मुळे गरीब कुटुंबांना मोफत आरोग्य विमा मिळतो. या योजना सामान्य नागरिकांपर्यंत पोहोचवणं आणि त्याचा लाभ घेणं हे आपलं कर्तव्य आहे.

१०. कोविड-१९ आणि आरोग्याचे शिकवण : कोविड-१९ ने आरोग्यसंस्थेचे महत्त्व, स्वच्छतेची गरज आणि लसीकरणाचं महत्त्व अधोरेखित केलं..सामाजिक अंतर, मास्क, हात धुणं – या सवयी अजूनही उपयोगी ठरतात. भविष्यातील साथींच्या अनुषंगाने आपण मजबूत आरोग्य व्यवस्थेची उभारणी करणे आवश्यक आहे.

“आरोग्य हीच खरी संपत्ती आहे” – हे वाक्य केवळ घोषवाक्य नसून एक सशक्त जीवनमूल्य आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेचा "Health for All" हा उद्देश लक्षात ठेवून प्रत्येकाने स्वतःच्या, कुटुंबाच्या आणि समाजाच्या आरोग्याकडे जागरूकपणे पाहिलं पाहिजे. आजच्या जागतिक आरोग्य दिनाच्या निमित्ताने, आपण सर्वांनी मिळून सशक्त आणि समतोल जीवनशैलीचा संकल्प करूया – जेणेकरून सुदृढ व्यक्ती, सक्षम समाज आणि संपन्न राष्ट्र घडू शकेल.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : ०७/०४/२०२५ वेळ : १२:२८