लेख - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि भारतातील कामगार धोरणे

लेख - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि भारतातील कामगार धोरणे

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे केवळ भारतीय संविधानाचे शिल्पकार नव्हे, तर भारताच्या आर्थिक आणि औद्योगिक धोरणांचे आधारस्तंभही होते. भारतीय कामगारांचे जीवनमान सुधारण्यासाठी त्यांनी अनेक महत्त्वपूर्ण कायदे आणि धोरणे अमलात आणली. त्यांच्या या कार्यामुळे भारतातील औद्योगिक क्षेत्राला एक मजबूत सामाजिक आणि कायदेशीर पाया मिळाला.

कामगारांची परिस्थिती आणि गरज:- ब्रिटिश कालखंडात भारतीय कामगारांची अवस्था अत्यंत दयनीय होती. त्यांना दिवसाला १२ ते १६ तास काम करावे लागत असे, त्यांच्या वेतनात सातत्याने अन्याय केला जात असे, आणि त्यांना कोणत्याही प्रकारचे संरक्षण मिळत नव्हते. औद्योगिक क्रांतीनंतर भारतात मोठ्या प्रमाणात गिरण्या आणि कारखाने उभारले गेले, परंतु या विकासाचा लाभ केवळ मालकांना झाला. अशा परिस्थितीत कामगारांच्या हक्कांसाठी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आवाज उठवला आणि अनेक सुधारणा घडवून आणल्या.

१) आठ तासांचा कामाचा दिवस:- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी कामगारांच्या आरोग्याचा विचार करून कारखाना कायदा, १९४८ अंतर्गत कामाचा कालावधी आठ तास निश्चित केला. याआधी भारतीय कामगारांना १२ ते १६ तास काम करावे लागत होते. १९२८ मध्ये त्यांनी मुंबईतील गिरणी कामगारांच्या आठ तास कामाच्या मागणीसाठी आंदोलन केले होते. १९४२ मध्ये जेव्हा ते ब्रिटिश सरकारमध्ये कामगार मंत्री होते, तेव्हा त्यांनी हा निर्णय प्रभावीपणे मांडला आणि नंतर तो कायद्यात समाविष्ट झाला.

२) किमान वेतन कायदा:- किमान वेतन कायदा, १९४८ अंतर्गत कामगारांना किमान वेतन मिळावे, यासाठी डॉ. आंबेडकर यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. यामुळे कामगारांना शोषणापासून संरक्षण मिळाले आणि त्यांच्या जीवनमानात सुधारणा झाली.

३) औद्योगिक विवाद कायदा:- कामगार आणि मालक यांच्यातील विवाद सोडवण्यासाठी त्यांनी औद्योगिक विवाद कायदा, १९४७ लागू करण्यास हातभार लावला. या कायद्यामुळे कामगारांना न्यायालयीन संरक्षण मिळाले आणि औद्योगिक संघर्ष शांततेने सोडवता येऊ लागले.

४) सामाजिक सुरक्षा आणि विमा योजना:- कामगारांना अपघात, आजार किंवा मृत्यूच्या वेळी आर्थिक सहाय्य मिळावे यासाठी त्यांनी कर्मचारी राज्य विमा कायदा, १९४८ लागू करण्यास महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.

५) महिला आणि बाल कामगारांचे संरक्षण:- महिला आणि बालकामगारांच्या शोषणाला आळा घालण्यासाठी डॉ. आंबेडकर यांनी अनेक धोरणे राबवली. त्यांनी महिला कामगारांसाठी प्रसूती रजा आणि समान वेतन यांसाठी जोरदार पाठपुरावा केला.

६) साप्ताहिक सुट्टी आणि भविष्य निर्वाह निधी:- कामगारांना आठवड्यातून एक सुट्टी मिळावी, यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले. त्यांनी भविष्य निर्वाह निधी आणि निवृत्तीवेतन लागू करण्यावर भर दिला.

७) जातीय भेदभाव निर्मूलन आणि कामगार आरक्षण:-डॉ. आंबेडकर यांनी अनुसूचित जाती-जमातींसाठी सरकारी आणि खासगी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षण देण्याची मागणी केली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे राज्यघटनेत आरक्षण लागू करण्यात आले.

कामगारांसाठी डॉ. आंबेडकर यांनी केलेली आंदोलने:-

१) मुंबईतील गिरणी कामगार आंदोलन (१९२८):- मुंबईतील कापड गिरणी कामगारांसाठी डॉ. आंबेडकर यांनी १९२८ मध्ये मोठे आंदोलन केले.

२) चवदार तळे सत्याग्रह (१९२७):- महाड येथे अस्पृश्य कामगारांना पाणी मिळावे, यासाठी त्यांनी चवदार तळे सत्याग्रह केला.

३) खोटी जात प्रमाणपत्रे रद्द करण्याचे आंदोलन:- सरकारी नोकरभरतीत काही उच्चवर्णीय लोक खोटी जात प्रमाणपत्रे वापरून आरक्षित जागांवर प्रवेश घेत होते. डॉ. आंबेडकर यांनी या अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवला.

डॉ. आंबेडकर यांच्या कार्याचा प्रभाव:-

१) कारखाना कायदा, १९४८ लागू झाल्यानंतर १९५० पर्यंत भारतातील ९०% औद्योगिक संस्थांमध्ये आठ तासांचा कामाचा दिवस लागू झाला.

२) किमान वेतन कायदा, १९४८ लागू झाल्यानंतर कामगारांचे वेतन सरासरी ३० ते ४०% वाढले.

३) कर्मचारी राज्य विमा कायदा, १९४८ अंतर्गत २०२२ पर्यंत ३ कोटी कामगारांना आरोग्य विमा लाभ मिळाले.

४) औद्योगिक विवाद कायदा, १९४७ मुळे औद्योगिक संपांमध्ये १९५० ते १९७० दरम्यान ६०% घट झाली.

५) औद्योगिक कामगारांचे जीवनमान सुधारण्यासाठी १९५२ मध्ये भविष्य निर्वाह निधी योजना सुरू करण्यात आली.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी भारतीय कामगारांच्या हितासाठी दिलेले योगदान अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. त्यांनी केवळ कायदे तयार केले नाहीत, तर प्रत्यक्ष आंदोलनांमध्ये भाग घेतला आणि अन्यायाविरुद्ध संघर्ष केला. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे भारतीय कामगारांना न्याय, सुरक्षितता आणि सन्मानाने जगण्याचा अधिकार मिळाला. त्यांनी राबवलेली धोरणे आणि कायदे आजही भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या आणि औद्योगिक क्षेत्राच्या आधारस्तंभापैकी एक मानले जातात. त्यांच्या दूरदृष्टीमुळे भारतीय कामगारांना केवळ चांगल्या सुविधा आणि संरक्षणच मिळाले नाही, तर त्यांच्या हक्कांसाठी लढण्याची प्रेरणा मिळाली.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : २०/०३/२०२५ वेळ : १९:५३