गझलकारा डॉ. सौ. मानसी पाटील यांच्या "कान्हामय राधा" गझलेचे रसग्रहण
ही गझल शृंगार आणि भक्तिरसाचा अद्वितीय संगम आहे. राधेच्या मनातील कृष्णाविषयीची प्रेमभावना, व्याकुळता आणि भक्तिभाव अत्यंत हृदयस्पर्शी रीतीने मांडली आहे. गझलेत राधेच्या भावविश्वाचे विविध पैलू उलगडले जातात — कधी ती व्याकूळ होते, कधी आशेने भरून जाते, तर कधी कृष्णाच्या विरहाने हळवी होते. गझलेत विरहशृंगार रस प्रमुख आहे, पण त्यासोबत भक्तिरसही ठिकठिकाणी जाणवतो.
ही गझल हरभगिनी वृत्तात (८+८+८+६) लिहिली आहे, जे मराठी गझलेत वापरले जाणारे एक चपखल आणि गेय वृत्त आहे. सर्व शेर याच लयीत मांडले गेले आहेत, त्यामुळे संपूर्ण गझल प्रवाही आणि ऐकायला मधुर वाटते.
"निळी निळाई अवकाशाची पांघरलेली राधा मी
मावळतीला तुला भेटण्या आसुसलेली राधा मी"
राधा स्वतःला निळ्या आकाशासारखी विशाल, गूढ आणि असीम समजते. 'निळाई' हे तिच्या कृष्णमय प्रेमाचे प्रतीक आहे. तिने जणू संपूर्ण आकाश आपल्या अस्तित्वावर पांघरले आहे. पण दिवस मावळतो तसतशी ती कृष्णाच्या भेटीसाठी व्याकुळ होते. 'मावळती' हा शब्द केवळ संध्याकाळ दर्शवत नाही तर विरहाची भावना अधिक तीव्र करतो.
रूपक अलंकार: राधेची आकाशाशी तुलना करून तिचे कृष्णमय अस्तित्व दर्शवले आहे.
अनुप्रास: 'निळी निळाई' या शब्दांत सौंदर्यदर्शक पुनरुक्ती आहे.
"निळ्यात आहे तुझी सावली सांजेच्या गर्भीही तू
मग्न होउनी वाट पाहते व्याकुळलेली राधा मी"
कृष्ण दूर असला तरी त्याची सावली (आठवण) सतत तिच्यासोबत आहे. जशी संध्याकाळ येते, तसे कृष्णाच्या अनुपस्थितीची जाणीव तिला अधिकच सतावते. ती कृष्णाच्या प्रतिक्षेत संपूर्ण हरवून जाते, जणू तिला इतर काहीच सुचत नाही.
उपमा: कृष्णाच्या आठवणीला 'सावली' संबोधले आहे.
रूपक: 'सांजेच्या गर्भी' – संध्याकाळ म्हणजे एक माता, जिच्या उदरात कृष्णाचा अंधार आहे.
भावनिक उत्कटता: 'व्याकुळलेली' हा शब्द तिच्या आतल्या तडफडीला अधोरेखित करतो.
"या हृदयीचा भाव जाण रे कृष्णमुरारी तू माझा
तव भेटीची सावळबाधा बावरलेली राधा मी"
राधा कृष्णाला आर्जव करते की, 'माझ्या हृदयातील भावना समजून घे'. कृष्णाच्या भेटीची तीव्र ओढ तिला अस्वस्थ करते. 'सावळबाधा' म्हणजे कृष्णाच्या सावळ्या रूपाची आस.
अनुप्रास: 'भाव जाण', 'सावळबाधा' शब्दात गोडवा आणि गूढता आहे. तसेच यामुळे गझलेत संगीतात्मकता येते.
गूढता: 'सावळबाधा' या शब्दात गूढ भावना दडलेली आहे.
"वेणूचा स्वर कानी पडता होते मन कातर कातर
कोठे शोधू तुला मुकुंदा घाबरलेली राधा मी"
कृष्णाच्या बासरीचा स्वर जरी दूरवरून ऐकू आला, तरी तो राधेच्या मनात अस्वस्थता निर्माण करतो. ती बेचैन होते आणि कृष्ण कुठे आहे याचा विचार करत भांबावते. तिच्या मनात भीती आहे—कृष्ण आपल्याला विसरला तर नाही ना?
येथे कृष्णाच्या अनुपस्थितीत राधेच्या हृदयातील वेदना स्पष्ट होते. कृष्णाच्या बासरीचा आवाज तिला अस्वस्थ करतो, त्याची चाहूलही तिला तडफडत ठेवते.
अनुप्रास: 'कातर कातर' या शब्दयोजनेत संगीतात्मकता आहे, त्यामुळे गझलेच्या लयीला अधिक प्रवाही बनवते.
रूपक: बासरीचा स्वर म्हणजे कृष्णाची चाहूल, जी तिच्या हृदयाला व्याकुळ करते.
"चंदन गंधित निळाईत रे अस्तित्व तुझे जाणवते
कृष्णमय दिसे सारी सृष्टी मंतरलेली राधा मी"
येथे राधा केवळ प्रेयसी नसून भक्तही आहे. तिच्या दृष्टीने संपूर्ण विश्व कृष्णमय झाले आहे. जिथे ती नजर टाकते, तिथे तिला फक्त कृष्णच दिसतो. पण तरीही तिच्या मनातील अधीरता काही कमी होत नाही. गझलेची भाषा साधी असूनही तिच्यात गेयता आणि सौंदर्य आहे. काही ठिकाणी रूपक आणि अनुप्रास अलंकारांचा सुरेख वापर दिसतो.
रूपक: कृष्णाला संपूर्ण सृष्टीमध्ये पाहणे, हा भक्तिरसाचा उत्कर्ष आहे. कृष्णाच्या अस्तित्वाला चंदनाचा गंध दिला आहे.
अनुप्रास: 'चंदन गंधित' ही संकल्पना गोडवा निर्माण करते.
भावनात्मक उत्कर्ष: राधेच्या प्रेमाचा उत्कट बिंदू येथे स्पष्ट होतो
"गोपींसंगे रास खेळता भान विसरला तू कृष्णा
डोळे भरून तुला पाहण्या आतुरलेली राधा मी"
राधेला वाटते की कृष्ण गोपीकांसोबत रास खेळण्यात इतका रंगून गेला आहे की त्याला तिची आठवणही येत नाही. अन् ती फक्त त्याला पाहण्याच्या ओढीने व्याकुळ आहे.
विरोधाभास: कृष्ण आनंदात रमलेला आहे, पण राधा मात्र विरहात व्याकुळ आहे.
भावनात्मक उत्कर्ष: राधेच्या उत्कट प्रेमाचा परमोच्च बिंदू.
ही गझल फक्त प्रेमकहाणी नाही, तर भक्ती आणि प्रेमाचा एक अद्वितीय संगम आहे. राधेच्या भावना केवळ सांसारिक प्रेमापुरत्या मर्यादित नाहीत, तर त्या विरक्ती, ओढ, वेदना आणि भक्तीचे मिश्रण आहेत. गझलेचा शेवट आशादायक आणि सकारात्मक आहे.
"युगायुगांची तुझी असोशी मनास माझ्या लागे रे
यमुनातीरी तुझी भेट अन् सावरलेली राधा मी"
राधेचे कृष्णावरचे प्रेम क्षणिक नाही, ते अनंतकाळ टिकणारे आहे. तिला खात्री आहे की कृष्ण तिला नक्की भेटेल. शेवटी, ती स्वतःला सांभाळते, कारण कृष्णाच्या भेटीची आशा तिला धैर्य देते.
कालबद्धता: 'युगायुगांची असोशी' म्हणजे राधेचे प्रेम केवळ एका जन्मापुरते मर्यादित नाही.
सकारात्मक शेवट: शेवटी राधा कृष्णाच्या भेटीने सावरते, जी गझलेच्या भावनेला संतुलित करते.
ही गझल प्रेम आणि भक्तीचा अद्वितीय मिलाफ आहे. प्रत्येक शेरमध्ये राधेच्या मनातील विविध भावनांचे प्रतिबिंब पडले आहे—प्रेम, व्याकुळता, वेदना, भक्ती, आशा आणि समाधान.
विशेष वैशिष्ट्ये:-
=> शृंगार आणि भक्तिरसाचा सुरेख संगम
=> लयबद्धता आणि मात्रावृत्ताचे अचूक पालन
=> भावनांची गहनता आणि शब्दसौंदर्य
=> प्रत्येक शेरमध्ये चित्रमयता आणि गोडवा
ही केवळ एक गझल नाही, तर एक आध्यात्मिक प्रेमकथा आहे, जी भावनिकदृष्ट्या समृद्ध असून, शृंगार आणि भक्तिरसाचा मिलाफ दाखवते. गझलेची लय, शब्दयोजना आणि अलंकार यामुळे ती हृदयस्पर्शी वाटते. कवयित्रीने राधेच्या भावनांना अतिशय नाजूकपणे शब्दबद्ध केले आहे. राधा-कृष्णांच्या नात्याचे गहिरे अर्थ उलगडते. एक अपूर्व, हृदयस्पर्शी आणि भक्तिरसाने भारलेली एक उत्कृष्ट गझल , त्यामुळेच मनाला स्पर्श करून जाते!
©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई
दिनांक : ०३/०३/२०२५ वेळ ०५:३१
Post a Comment