लेख - शिक्षकांवर अशैक्षणिक कामाचा भार का?

 

शिक्षकांवर अशैक्षणिक कामाचा भार का?

 

शिक्षणात अग्रगण्य असलेल्या महाराष्ट्राला एक मजबूत शालेय शिक्षण प्रणाली आहे. तथापि, दिव्याखाली अंधार ह्या उक्तीप्रमाणे, शिक्षक अशैक्षणिक कामाच्या जबरदस्त ओझ्याशी झगडत आहेत, त्यांच्या अध्यापनाच्या मुख्य जबाबदारीशी तडजोड करतात. महाराष्ट्रातील शिक्षकांना विविध अशैक्षणिक कार्ये सोपविली जातात. ह्या लेखाद्वारे आपण त्याची कारणे, परिणाम आणि संभाव्य उपायांचा शोध घेण्याचा प्रयत्न करुया.

 

कारणे :

प्रशासकीय कार्ये: महाराष्ट्रातील ७०% शिक्षक दररोज २ तासांपेक्षा जास्त वेळ कागदावर खर्च करतात. ४०% शिक्षक लिपिकीय कर्तव्ये हाताळतात, जसे की उपस्थिती आणि रेकॉर्ड ठेवणे. महाराष्ट्रात १.८ दशलक्ष विद्यार्थी आहेत, जे मोठ्या प्रमाणावर प्रशासकीय कार्यभार निर्माण करतात. प्रवेश आणि बदल्या हाताळणे. विद्यार्थी डेटाबेस अद्ययावत करणे ही कामे त्यात समाविष्ट आहेत.

अभ्यासक्रमेतर जबाबदाऱ्याः महाराष्ट्रातील ८०% शाळांना शिक्षकांनी अतिरिक्त क्रियाकलापांचे व्यवस्थापन करावे अशी अपेक्षा आहे. शिक्षक अशैक्षणिक कार्यक्रमांवर साप्ताहिक सरासरी १० तास गुंतवतात. महाराष्ट्रात ५५,००० शाळा आहेत, प्रत्येक शाळेत अनेक कार्यक्रम आयोजित केले जातात. शाळा क्लबचे व्यवस्थापन, विद्यार्थी परिषदांचे पर्यवेक्षण ह्या जबाबदाऱ्यांचा त्यात समावेश आहे.

पालकांच्या अपेक्षाः महाराष्ट्रातील ६०% पालकांना शिक्षकांकडून आपल्या पाल्याच्या नियमित प्रगतीची माहिती मिळावी अशी अपेक्षा करतात. शिक्षकांना दररोज सरासरी २० पालकांच्या शंका प्राप्त होतात. महाराष्ट्रात १.२ दशलक्ष पालक आहेत, ज्यामुळे संप्रेषणाच्या महत्त्वपूर्ण मागण्या आहेत. पालक-शिक्षक संघाचे कार्यक्रम आयोजित करणे.

अभ्यासक्रम विकासः महाराष्ट्र दर २ वर्षांनी नवीन अभ्यासक्रम आराखडा सादर करतो, ज्यासाठी विस्तृत शिक्षक योगदान आवश्यक आहे. ५०% शिक्षकांनी अभ्यासक्रमाच्या अंमलबजावणीसाठी अपुऱ्या प्रशिक्षणाची तक्रार केली. महाराष्ट्रात २ लाख शिक्षक आहेत, त्यांना सर्वसमावेशक प्रशिक्षण आवश्यक आहे. शैक्षणिक साहित्य तयार करणे. अभ्यासक्रम पुनरावलोकन समित्यांमध्ये भाग घेणे.

तांत्रिक एकत्रीकरणः महाराष्ट्रातील ७०% शाळांनी डिजिटल लर्निंग प्लॅटफॉर्मचा अवलंब केला आहे. तांत्रिक सहाय्यासाठी शिक्षकांना दर आठवड्याला सरासरी ५ तास लागतात. सर्व शाळांचे डिजिटायझेशन, वाढत्या तांत्रिक मागण्या पूर्ण करणे हे महाराष्ट्राचे उद्दिष्ट आहे.

मूल्यांकन आणि मूल्यमापनः परीक्षा आणि मूल्यांकन आयोजित करणे, विद्यार्थ्यांच्या कामगिरीचे मूल्यांकन. मूल्यांकन नोंदी ठेवणे.

शाळेची देखभालः शालेय स्वच्छतेचे निरीक्षण करणे, शाळेच्या पायाभूत सुविधांचे व्यवस्थापन, देखभालीच्या कामावर देखरेख करणे.

सरकारी योजना आणि उपक्रमः सरकारी कार्यक्रमांची अंमलबजावणी करणे. (उदा. मध्यान्ह भोजन योजना). सरकारी अधिकाऱ्यांशी समन्वय साधणे. सरकारी योजनांच्या नोंदी ठेवणे.

डेटा एंट्री आणि रिपोर्टिंग: सरकारी पोर्टलमध्ये विद्यार्थ्यांचा डेटा प्रविष्ट करणे. शिक्षण अधिकाऱ्यांना अहवाल सादर करणे. शालेय आकडेवारी सांभाळणे.

प्रशिक्षण आणि कार्यशाळा: प्रशिक्षण सत्रात भाग घेणे, कार्यशाळेत सहभागी होणे, सहकाऱ्यांसाठी सेवांतर्गत प्रशिक्षण आयोजित करणे.

विविध कार्ये: शालेय कार्यक्रमांचे पर्यवेक्षण, शालेय वाहतुकीचे व्यवस्थापन, विद्यार्थ्यांची शिस्त हाताळणे.

 

परिणाम :-

तणाव : महाराष्ट्रातील ३०% शिक्षक दीर्घकालीन तणाव अनुभवतात. तणावामुळे २०% शिक्षकांनी ५ वर्षांच्या आत शिक्षकीपेशा सोडला. महाराष्ट्रात १०% शिक्षकांची कमतरता आहे.

तडजोड केलेली शैक्षणिक गुणवत्ताः राष्ट्रीय मूल्यमापनात महाराष्ट्राच्या विद्यार्थ्यांची कामगिरी ५ वर्षांत १०% घसरली आहे. ४०% विद्यार्थ्यांना अपुऱ्या अध्यापन वेळेमुळे उपचारात्मक शिक्षणाची आवश्यकता असते. महाराष्ट्राचा साक्षरता दर ८२.३% आहे, जो सुधारता येण्याजोगा आहे.

 

उपाय :-

प्रशासकीय कार्ये सुव्यवस्थित कराः डिजिटल हजेरी आणि रेकॉर्ड-कीपिंग सिस्टम लागू करा. शिक्षकांचा अशैक्षणिक भार हलका करण्यासाठी प्रशासकीय कर्मचाऱ्यांचे वाटप करा. डेटा विश्लेषणासाठी स्वयंचलित प्रणाली सादर करा.

सामायिक जबाबदाऱ्याः अशैक्षणिक कर्मचाऱ्यांमध्ये अतिरिक्त कर्तव्ये वितरित करा. शालेय कार्यक्रमांमध्ये समुदायाच्या सहभागाला प्रोत्साहन द्या. विद्यार्थी नेतृत्व कार्यक्रम विकसित करा.

पालक-शिक्षक संघटनाः नियमित पालक- शिक्षक संघ स्थापन करा. स्पष्ट संप्रेषण वाहिनी परिभाषित करा. पालक-शिक्षक मेसेजिंग अॅप्स लागू करा.

अभ्यासक्रम विकास समर्थनः सर्वसमावेशक शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम प्रदान करा. अभ्यासक्रमाच्या अंमलबजावणीसाठी संसाधने आणि कार्यशाळांचे आयोजन करा. शिक्षक मार्गदर्शन कार्यक्रम स्थापन करा.

तांत्रिक सहाय्यः नियमित प्रशिक्षण आणि तांत्रिक सहाय्य. शाळेच्या माहिती तंत्रज्ञान कर्मचाऱ्यांमध्ये जबाबदारीचे वाटप करा. शिक्षक संसाधन केंद्रे विकसित करा.

 

अंमलबजावणी रोडमॅप :-

अल्पकालीन (०-६ महिने): शिक्षकांच्या अशैक्षणिक भाराचे सर्वेक्षण करा. प्रशासकीय सुसूत्रीकरणासाठी क्षेत्रे ओळखा. डिजिटल हजेरी प्रणाली सादर करा.

मध्यावधी (६-१२ महिने): सामायिक जबाबदारी फ्रेमवर्क विकसित करा. पालक-शिक्षक संघटना स्थापन करा. अभ्यासक्रम विकास प्रशिक्षण द्या.

दीर्घकालीन (१-३ वर्षे): स्वयंचलित डेटा विश्लेषण प्रणाली लागू करा. विद्यार्थी नेतृत्व कार्यक्रम विकसित करा. शिक्षक संसाधन केंद्रे स्थापन करा.

 

निष्कर्ष :-

महाराष्ट्रातील शिक्षकांवर अशैक्षणिक कामाचा भार हा चिंतेचा विषय आहे, ज्यामुळे अध्यापनाच्या गुणवत्तेवर आणि विद्यार्थ्यांच्या निकालावर परिणाम होतो. कारणे, परिणाम आणि उपायांची अंमलबजावणी करून, आपण खालील मुद्द्यांवर मात करू शकतो. शिक्षणावर शिक्षकांचे लक्ष केंद्रित करा. अध्यापनाचा दर्जा वाढवा. आरोग्यदायी कामाचे वातावरण निर्माण करा. शिक्षकीपेशाचे पुनरुज्जीवन करा. जीवनात शिक्षकाचे खूप मोठे योगदान आहे. शिक्षकाशिवाय कोणीही आपल्या जीवनात, सामाजिक आणि बौद्धिकदृष्ट्या विकास करू शकत नाही. अनेक शिक्षक विद्यार्थ्यांना चापट मारतात, अनेक शिक्षा देतात पण शेवटी शिक्षक कधीच वाईट नसतो. ते फक्त त्यांच्या शिकवण्याच्या पद्धतीवर अवलंबून असते, जे प्रत्येकासाठी वेगळे असते आणि यामुळे विद्यार्थ्याच्या मनात एक वेगळी प्रतिमा निर्माण होते. ते नेहमी विद्यार्थ्यांना प्रोत्साहन देतात, ते कधीही त्यांच्या विद्यार्थ्यांवर टीका करत नाहीत. विद्यार्थ्यासोबत चांगले परस्पर संबंध विकसित करतात. आपले भविष्य उज्ज्वल करण्यासाठी ते काहीही करतात. आपण न पाहिलेले आणि न वाहिलेले ओझे ओळखू या आणि शिक्षकांना सक्षम करण्यासाठी एकत्रितपणे कार्य करूया, अन् महाराष्ट्राच्या भावी पिढ्यांसाठी शिकण्याचा अनुभव समृध्द करुया.

 

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : १६/०८/२०२४ वेळ : ०४:५५