हिंदूमुक्त बांगलादेश?

शेख हसीना यांचा राजीनामा बांगलादेशसाठी एक दुःखद अध्याय म्हणून स्मरणात राहील. आज संपूर्ण जग प्रसारमाध्यमांवर पाहत असलेल्या प्रतिमा तितक्याच दुःखद आहेत. शेकडो लोक बांगलादेशचे संस्थापक आणि शेख हसीनाचे वडील बंगबंधू शेख मुजीबुर रहमान यांच्या पुतळ्यावर चढून हातोड्याने तोडत आहेत. १९७१ च्या स्वातंत्र्यलढ्यानंतर ज्यांच्या बलिदानामुळे बांगलादेशचा जन्म झाला, अशा बंगबंधूंची छायाचित्रे आणि पुतळे नष्ट केले जात आहेत आणि संपूर्ण जग केवळ हे पाहत आहे. बांगलादेशच्या स्वातंत्र्यलढ्याचे नेते शेख मुजीब, ज्यांना राष्ट्रपिता म्हणून ओळखले जाते, मुक्ती वाहिनीच्या लढ्यापासून ते भारतानंतर बांगलादेशच्या स्वातंत्र्यापर्यंतचे शौर्य, चमत्कार आणि करिष्माई नेतृत्व होते, अशा नेत्याची आणि त्यांच्या कुटुंबियांची निर्भस्तना ह्या देशाचे नागरिक करत आहेत.

१९७५ मध्ये त्यांच्या कुटुंबातील बहुतांश सदस्यांची (परदेशात राहणाऱ्या हसीना वगळता) कशी निर्घृण हत्या करण्यात आली, हेही पाहायला मिळते. आता बांगलादेशला प्रगतीच्या मार्गावर नेणारी त्यांची कन्या शेख हसीना यांनाही जनतेने निवडलेले पंतप्रधानपद सोडावे लागले. त्यांना देश सोडण्यासाठी केवळ ४५ मिनिटांचा अल्टिमेटम देण्यात आला, त्यानंतर देश पुन्हा लष्कराच्या ताब्यात आला. या वर्षी २३ जूनपासून पदावर असलेले लष्कर प्रमुख जनरल वाकर-उज जमान यांनी 'अंतरिम सरकार'चे आश्वासन दिले आहे. पण, हा आदेश कोणाच्या सांगण्यावरून दिला हे सर्वश्रुतच आहे. त्यांनी विरोधी पक्षांशी चर्चा केली आहे.

त्यांनी शेख हसीना यांच्या राजकीय प्रतिस्पर्धी माजी पंतप्रधान बेगम खालिदा झिया यांची सुटका केली आहे. खालिदा झिया यांच्या पंतप्रधानपदाच्या कार्यकाळात बांगलादेश इस्लामिक दहशतवादाचे केंद्र बनले होते. खालिदा झिया या प्रखर भारत आणि हिंदू विरोधी आहेत. झियाच्या सुटकेमुळे भारताचे परराष्ट्र धोरण ठरवणाऱ्यांना नक्कीच चिंता वाटेल. खालिदा झिया त्यांच्या देशाच्या पंतप्रधान असताना टाटा समूहाच्या गुंतवणूक योजनेला कडाडून विरोध झाला होता. टाटा समूहाला ईस्ट इंडिया कंपनी असे वर्णन करणारे हे विसरले होते की टाटा समूह भारताबाहेरील डझनभर देशांमध्ये स्वच्छ, निरोगी आणि पारदर्शक व्यवसाय करतो. तिथे त्यांच्यावर कोणी आरोप करत नाही. शेख हसीना सरकार उलथून टाकल्यानंतर, इस्लामिक आणि भारतविरोधी शक्तींनी हिंदू आणि प्राचीन हिंदू मंदिरांवर हल्ले करण्यास सुरुवात केली आहे. शेख हसीना यांच्या कार्यकाळात बांगलादेशातील हिंदूंवरील हल्ले कमी-अधिक प्रमाणात संपले होते. आता जीवनाच्या सर्व क्षेत्रात धर्मनिरपेक्ष शक्तींसाठी जागा कमी होत आहे. बांगलादेशात धर्मांध इस्लामी हिंदूंच्या जीवावर बेतले आहेत. ते हेदेखील विसरले आहेत की, तर शतकानुशतके बांगलादेशात स्थायिक असलेल्या हिंदूंनी बंगबंधूंच्या नेतृत्वाखाली बांगलादेशच्या स्वातंत्र्यलढ्यात सक्रिय सहभाग घेतला होता.

राजधानी दिल्लीत निर्वासित जीवन जगणाऱ्या तस्लिमा नसरीन यांनी त्यांच्या 'लज्जा' या कादंबरीत बांगलादेशातील अल्पसंख्याकांच्या वेदनादायक स्थितीवर सविस्तर लिहिले आहे. त्यामुळे तेच धर्मांध तस्लिमा यांच्या जीवाचे शत्रू झाले होते. याच विरोधामुळे तस्लिमा यांनाही अखेर आपली मातृभूमी कायमची सोडावी लागली. लज्जा लोकप्रिय झाल्यानंतर कट्टरवाद्यांनी त्यांच्याविरोधात फतवा काढला होता. त्यामुळे त्या अमेरिकेत गेल्या. २००४ मध्ये त्या कोलकात्यात आल्या. २००७ मध्ये हैदराबादमध्ये भारतीय धर्मांधांनी त्यांच्यावर हल्ला केला होता पण त्या थोडक्यात बचावल्या होत्या.

बराक ओबामा शाळेत असल्यापासून बांगलादेशात (पूर्व पाकिस्तान) हिंदूंवर सामूहिक अत्याचार सुरू आहेत. इराणमध्ये शाह यांची धर्मनिरपेक्ष राजवट होती. इंदिरा गांधींनी भारतावर राज्य केले. अमेरिका व्हिएतनाम विरुद्ध युद्ध लढत होते. सोव्हिएत युनियनमध्ये लिओनिड ब्रेझनेव्हची सत्ता होती. इंटरनेट किंवा मोबाईल फोन नव्हते. त्यामुळे इतका काळ संपूर्ण जग बांगलादेशातील हिंदूंचा हळूहळू नाश होऊ देत राहिला. कायदेशीर आणि बेकायदेशीर अशा दोन्ही मार्गांनी अत्याचार होत राहिला. यावर कोणीही कधीही बोट उचलले नाही. उलटपक्षी बांगलादेश हा गरीब, छोटा देश मानून त्याला विविध प्रकारची मदत आजही दिली जात आहे.

बांगलादेशात जेसोर, देबीगंज, राजशाही, शांतीपूर, प्रधानपारा आणि आलमनगरमध्ये हिंदूंवर सर्वाधिक अत्याचार होत आहेत. १९४७ मध्ये भारताची फाळणी झाली तेव्हा पूर्व पाकिस्तानात (सध्याचा बांगलादेश) हिंदूंची संख्या ३० ते ३५ टक्के होती. परंतु २०११ च्या जनगणनेनंतर देशातील एकूण लोकसंख्येच्या केवळ ८ टक्के हिंदू राहिले. शेख हसीनाच्या काळापूर्वी बांगलादेशात क्वचितच असा दिवस गेला असेल जेव्हा कट्टरवाद्यांनी हिंदू महिलेशी गैरवर्तन केले नसेल. कोणत्याही महिलेने कट्टरपंथीयांना विरोध केला तर तिची निर्घृण हत्या केली जायची. बांगलादेशात हिंदू स्त्रिया नेहमीच कट्टरवाद्यांच्या जुलूमशाहीच्या बळी ठरल्या आहेत. रस्त्यावरून चालणाऱ्या हिंदू मुलीला सर्वांच्या डोळ्यांदेखत उचलून नेतात आणि सांगतात की तिने इस्लामचा स्वीकार केला आहे आणि तिचे एका मुस्लिमाशी जबरदस्तीने लग्न लावले जाते. त्यामुळे दोन्ही देशातील हिंदूंना भारतात यायचे आहे. त्यामुळेच काही वर्षांनी पाकिस्तान आणि बांगलादेशात हिंदू कमी होतील का, असा प्रश्न पडू लागला आहे. बांगलादेशातील हिंदूंच्या छळाच्या बातम्या भारतीय फुटीरतावाद्यांपर्यंत पोहोचत नाहीत का, जे प्रत्येक वेळी हमासचा दहशतवादी मारला जातो तेव्हा इस्रायलला शिव्याशाप देतात?

बांगलादेशातील हिंदू नरसंहाराची प्रक्रिया पूर्णपणे लपून राहिलेली नाही. ज्याप्रमाणे हिटलरच्या नाझीवादाच्या कारवायाही पूर्णपणे लपलेल्या नव्हत्या. बांगलादेशात आणखी एक भयंकर शक्ती सक्रिय आहे, जी बांगलादेशातील हिंदूंच्या संहारानंतर भारत, युरोप आणि अमेरिकेकडे डोळे लावून बसली आहे. जो कोणी त्या संस्था, संघटना आणि विचारधारेचा अभ्यास करतो त्याला हे सहज समजू शकते. बांगलादेशातील मुख्य राजकीय पक्ष, जमात-ए-इस्लामी, खलिफत मजलिस इत्यादी संघटनांच्या घोषणांमध्येही या सर्व गोष्टी आहेत. संपूर्ण पृथ्वीवर कुराण आणि शरियतचे राज्य प्रस्थापित करण्याचा आणि दारुल इस्लामची निर्मिती करण्याचा घोषित दावा घेऊन ते मार्गक्रमण करत आहेत. त्या दाव्यांचा तसेच त्यांच्या कारवायांशी संबंध जोडल्यास, बांगलादेशातील इस्लामवाद्यांची क्षमता आणि आतापर्यंतचे बळी लक्षात घेता ते हिटलरीय नाझीवादापेक्षा कितीतरी पटीने अधिक भयावह आहे. इतकेच काय त्यांना थांबवण्याऐवजी उलट इस्लामी संघटनांना समर्थनाची साथ देतात. त्यांचे विचार आणि कृती तपासण्याऐवजी लोकशाही दडपण्याचे धोरण अंगिकारतात. सर्वांना 'आपल्या धर्माचे पालन' करण्याच्या स्वातंत्र्याच्या नावाखाली इस्लामी राजकीय क्रियाकलापांकडे डोळेझाक केली जाते. इस्लामिक संघटना यामागील अज्ञान आणि भ्याडपणाचा पुरेपूर फायदा घेत आहेत. जर ही प्रक्रिया वेळीच थांबवली गेली नाही, तर इस्लामचे सर्व पंथ जे दावा करतात ते निःसंशयपणे होईल. ती प्रक्रिया अनेक पटींनी मोठी, अधिक प्रभावी अधिपत्याखाली चालू आहे. लोकशाही जग स्वतःच्या भ्रामक विश्वात रममाण असल्यामुळे त्यांना नको तितकी मदत करत आहेत.

बांगलादेशात अत्याचार छावण्या नाहीत, त्यामुळे तेथील हिंदूं विरुद्धची दहशत कमी होत नाही. त्याकडे लक्ष दिले जात नसल्याने मानवाधिकार संघटना अनेकदा बांगलादेशातील हिंदूंवर होणाऱ्या अत्याचाराचा उल्लेखही करत नाहीत. तर बांगलादेशात सरकार, धर्म आणि सामान्य मुस्लिम समाज हे तिघे मिळून हिंदूंचा हळूहळू नायनाट करत आहेत. किमान तीन कायदेशीर तरतुदी हिंदूंच्या विरोधात आहेत. 'वेस्टेड प्रॉपर्टी ॲक्ट' आणि इस्लाम हा राज्य धर्म असल्याने हिंदूंना त्यांचे पैसे बाहेर पाठवता येत नाहीत. सरकारी निधी आणि मदत फक्त इस्लामिक संस्थांनाच दिली जाते. हिंदूंवर अत्याचार करणाऱ्या गुन्हेगार आणि मुस्लिमांवर अनेकदा कायदेशीर कारवाई केली जात नाही. अशा प्रकारे, १९५१ पासून बांगलादेशात सतत आणि बहुआयामी दडपशाहीमुळे, हिंदूंची संख्या आता ८% पर्यंत कमी झाली आहे. तेथील हिंदू लोकसंख्या खूपच कमी आहे. ही केवळ वल्गना नाही, तर एक सत्य आहे, जे कोणीही कितीही खोटं ठरविण्याचा प्रयत्न केला तरी सत्यच राहाणार आहे. तुलनेसाठी, लक्षात घ्या की १९५१ मध्ये संपूर्ण पाकिस्तानमध्ये हिंदू लोकसंख्या २३% होती, जी आज पाकिस्तानमध्ये १% पेक्षा कमी झाली आहे. दोन्ही क्षेत्रांमध्ये समान प्रक्रियेद्वारे, विशिष्ट गट काढून टाकला जातो. ते भारत आणि पाश्चिमात्य जग दोघांनीही मूकपणे पाहिले. कोणी काही केले नाही. परिणामी बांगलादेशात आतापर्यंत ४ कोटी ९० लाख हिंदूंची कत्तल किंवा जबरदस्तीने धर्मांतर करण्यात आले आहे. बांगलादेशात 'हिंदू समस्येवर' चर्चा झाली नाही, तशी जर्मनीमध्ये 'वाहदो समस्या'वर चर्चा झाली. बांगलादेशचे नेते उघडपणे 'हिंदूमुक्त बांगलादेश' अशा घोषणा करत नाहीत किंवा बांगलादेश सरकार हिंदूंना संपवण्याच्या योजना राबवत नाही. बांगलादेशातही हिंदू लोक मोठ्या प्रमाणावर सरकार, मीडिया, उद्योग इत्यादींमध्ये काम करताना दिसतात.

किंबहुना जिहाद हा नाझीवादापेक्षा कितीतरी पटीने अधिक घातक आहे. गेल्या चार दशकात भारताची सीमा कोणत्याही युद्धाशिवाय १०० किलोमीटरने कमी झाली आहे. बांगलादेशातील मुस्लिमांनी हळूहळू तिथे ताबा मिळवला. १९७१ मध्ये बांगलादेशात (पूर्वीचे पाकिस्तान) पंचवीस लाख हिंदू मारले गेले. तेव्हा आंतरराष्ट्रीय प्रसारमाध्यमे आणि परदेशी राजदूतांना मुख्य लक्ष्य प्रामुख्याने हिंदू असल्याचे स्पष्टपणे दिसून आले. पुलित्झर पारितोषिक विजेते, प्रसिद्ध पत्रकार सिडनी शोनबर्ग १९७१ मध्ये पूर्व पाकिस्तान (बांगलादेश) मध्ये न्यूयॉर्क टाइम्सचे प्रतिनिधी होते. त्यांच्या म्हणण्यानुसार, पाकिस्तानी सैन्याने निवडकपणे हिंदूंना मोठ्या प्रमाणात लक्ष्य केले. हिंदू घरे, दुकाने इत्यादींना पिवळ्या रंगाने 'एच' चिन्हांकित केले होते. लोकांनी शॉनबर्गला सांगितले की एक लष्करी वाहन येऊन ओरडून विचारायचे, 'इथे कोणी हिंदू आहे का?' उत्तर हो मिळाले की मारले जायचे. त्यावेळची अशी वर्णने आणि वृत्तांत वाचून, आज घडणाऱ्या घटनांशी त्यांची तुलना केली तर ती प्रक्रिया संपली असे म्हणता येणार नाही. काही वर्षांपूर्वी ढाक्यातील एका बेकरीवर आयएसआयएसने हल्ला हा असाच एक नरसंहार होता ज्यामध्ये गैर-मुस्लिमांना वेगळे केले गेले आणि ओळख पटवून मारले गेले.

बांगलादेशातील हिंदू नरसंहार प्रकरणातील संपूर्ण प्रक्रिया तीन कर्तव्य बिंदू अधोरेखित करते. प्रथम, दृश्यमान चिन्हे सुरुवातीपासून ओळखणे, दुसरे म्हणजे, आपल्याशिवाय इतर लोकांची स्थिती समजून घेणे आणि तिसरे, याबद्दल काहीतरी करणे. हिंदू लोकांची नित्यनेमाने हत्या, बलात्कार आणि त्यांच्या पूर्वजांच्या भूमीतून बेदखल केले जात आहे. तेही बांगलादेशसारख्या कमकुवत देशात. हा इराण किंवा चीन नाही, ज्यांच्याशी लढण्यापूर्वी पाश्चात्य देशांना विचार करावा लागेल. पण याउलट 'इस्लामोफोबिया'चा युक्तिवाद येतो आणि पीडितांऐवजी आरोपींना नियमित व्यासपीठ व प्रसिद्धी दिली जाते. अशा प्रकारे, नरसंहाराचे कारण मूलतत्त्ववाद आहे. अवघ्या ६० वर्षांत पाकिस्तान आणि बांगलादेशातील हिंदूंची लोकसंख्या अनुक्रमे १% आणि ८% वर घसरली आहे (काश्मिरात ५% ते ०%) यावरूनही या युक्तिवादाचा पोकळपणा दिसून येतो. कुणी हे सगळं बघूनही दुर्लक्ष करत असेल तर काय म्हणावं?

तथापि, एक गोष्ट मान्य केली पाहिजे की ईशान्य भारताला सुरक्षित करण्यात शेख हसीना यांचे मोठे योगदान आहे. त्यांनी त्यांच्या देशातील अपप्रवृत्तींना भारताच्या ईशान्य भागात कधीही त्यांचा खेळ खेळू दिला नाही. सदर भाग पुन्हा दहशतवाद्यांचा अड्डा बनणार का? शेख हसीना २००९ पासून सत्तेत होत्या आणि जगातील सर्वात जास्त काळ सत्ता गाजवणाऱ्या नेत्या होत्या. परंतु, सामाजिक-आर्थिक आणि संभाव्य भावनिक मुद्द्यावरील निषेधांसह आलेले इशारे समजण्यात त्या अयशस्वी ठरल्या. नुकत्याच झालेल्या आंदोलनादरम्यान आंदोलकांची प्रमुख मागणी म्हणजे १९७१ च्या स्वातंत्र्यलढ्यातील स्वातंत्र्यसैनिकांसाठी राखीव असलेला नोकऱ्यांचा कोटा संपुष्टात आणावा, जो त्यांच्या मुलांना आणि नातवंडांनाही वाढवण्यात आला होता. नोकरीच्या कोट्याचा फायदा न झालेल्यांना त्रास होत होता आणि आर्थिक संकटात शेख हसीना यांच्या विरोधकांच्या कामी आला होता. शेख हसीना यांनी प्रथम त्यांना 'रझाकार' (स्वातंत्र्य लढ्याचे पाकिस्तान समर्थक) म्हटले आणि नंतर 'दहशतवादी' म्हटले.

सर्वोच्च न्यायालयाने आपल्या निर्णयात कोटा किमान कमी केला होता. यामुळे आता बांगलादेशमध्ये पुन्हा शांतता प्रस्थापित होईल अशी आशा निर्माण झाली होती. पण, ही अपेक्षा चुकीची ठरली. आंदोलनादरम्यान बळाचा वापर केल्याने जनक्षोभ आणखी वाढला. बरं, बांगलादेश आता एका गंभीर संकटात सापडला आहे. आता नजीकच्या भविष्यात तिथले जीवन पुन्हा रुळावर येईल अशी आशा कमी आहे. जो देश आपल्या संस्थापकाचा अपमान करतो त्याच्याकडून अजून काय अपेक्षा करता येईल?

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : ०९/०८/२०२४ वेळ : ०३:४७