परीक्षेदरम्यान मुलांच्या तणावाचे व्यवस्थापन

आजच्या झपाट्याने बदलणार्‍या जगात विद्यार्थ्यांनी त्यांच्या शैक्षणिक जीवनाच्या प्रत्येक पैलूमध्ये स्पर्धा केली पाहिजे, तसेच पालक आणि विद्यार्थ्यांसाठी परीक्षेदरम्यान तणाव चिंताजनक असू शकतो. परीक्षेच्या ताणामुळे पालक, शिक्षक, समवयस्क आणि कुटुंबातील सदस्यांकडून शैक्षणिक अपेक्षा, शैक्षणिक यश आणि सध्याची परीक्षा प्रणाली यांच्या दबावामुळे अप्रिय मानसिक परिस्थिती उद्भवते. परीक्षेच्या दबावामुळे परीक्षेचा ताण चिंता वाढवू शकतो. ज्याचा विद्यार्थ्यांवर परीक्षेपूर्वी, दरम्यान आणि नंतर परिणाम होतो. हा एक महत्त्वाचा मुद्दा आहे, जो विद्यार्थी त्यांच्या संपूर्ण शैक्षणिक जीवनात हाताळतात. परीक्षेच्या तणावाचा विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्यावर लक्षणीय परिणाम होऊ शकतो. ज्यामुळे शैक्षणिक अपयशाशी संबंधित काही अपेक्षित निराशा किंवा अशा अपयशाच्या संभाव्यतेची जाणीव असल्यामुळे चिंता, नैराश्य आणि इतर भावनिक समस्या उद्भवू शकतात. विद्यार्थ्याच्या जीवनात तणावाची विविध कारणे असतात जसे की, खूप असाइनमेंट, इतर विद्यार्थ्यांशी स्पर्धा, अपयश, वाईट संबंध, सतत अभ्यासाचा दबाव, सततच्या परीक्षा, भविष्यातील योजना इ. विशेष म्हणजे परीक्षेच्या काळात, असे काही घटक आहेत जे विद्यार्थ्यांमध्ये परीक्षेच्या तणावात योगदान देऊ शकतात:-

१) चांगली कामगिरी करण्यासाठी ताण : काही मुलांना कमी अभ्यासामुळे किंवा कौटुंबिक दबावामुळे परीक्षेत चांगली कामगिरी करण्याचा ताण किंवा तणाव जाणवू शकतो.

२) अयशस्वी होण्याची भीती : असे बरेच विद्यार्थी आहेत जे परीक्षेत नापास होण्याची चिंता करतात, ज्यामुळे त्यांना तणाव आणि चिंता वाटू शकते. ही भीती विशेषत: विशिष्ट विषयाशी लढा देणाऱ्या किंवा ज्यांना पूर्वी चाचण्यांमध्ये समस्या आल्या आहेत अशा विद्यार्थ्यांसाठी तीव्र असू शकते.

३) तयार नसणे : जे विद्यार्थी परीक्षेसाठी पुरेसे सुसज्ज/पूर्व तयारी न केलेले असल्यास त्यांना ताण आणि तणाव जाणवू शकतो. ह्याचं प्रमुख कारण म्हणजे विषयाची समज नसणे, विषयाची भीती वाटणे तसेच त्यामुळे अभ्यास न करणे किंवा इतर कारणं असू शकतात.

४) वेळेचे बंधन : जे तणावाखाली काम करण्याची सवय नसलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी अप्रिय असू शकते. परीक्षांमध्ये वेळोवेळी अत्यावश्यकता असते ती वेळेच्या नियोजनाची. किंबहुना, विद्यार्थ्यांना त्यांच्या यशाच्या अपेक्षांमुळे, त्यांच्या पालकांच्या आणि शिक्षकांच्या अपेक्षांमुळे शैक्षणिक तणावाचा अनुभव येतो.

हे स्पष्ट आहे की पालकांच्या आणि शिक्षकांच्या त्यांच्या मुलां/विद्यार्थ्यांकडून असलेल्या अपेक्षा परीक्षांमध्ये चांगली कामगिरी करण्यासाठी दबाव टाकतात. तथापि, असे म्हटले जाते की, परीक्षेचा ताण काही प्रमाणात सकारात्मक आणि प्रभावी असू शकतो. परंतु, परीक्षेदरम्यान मुलांकडून मोठ्या अपेक्षा बाळगणे हा परीक्षेचा ताण आणि खराब कामगिरीचा परिणाम असू शकतो. हे सामान्यतः सांगितले जाते की, पालक त्यांच्या मुलांच्या संज्ञानात्मक, वर्तणूक, भावनिक आणि सामाजिक विकासामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. त्यांच्या भूमिकेत, पालक मुलांना समाजाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी तसेच त्यांना भविष्यासाठी तयार करण्याच्या उद्देशाने सांस्कृतिक, सामाजिक नियम आणि मूल्यांचे सामाजिकीकरण प्रदान करतात. मुलांवरील शैक्षणिक आकांक्षांचा सकारात्मक किंवा नकारात्मक प्रभाव व्यवस्थापित करण्यात पालकांचीही महत्त्वाची भूमिका असते. पालक त्यांच्या मुलाला शारीरिक, सामाजिक वागणूक आणि मानसिक परिस्थिती ओळखून परीक्षेचा दबाव हाताळण्यासाठी मदत करू शकतात.

विद्यार्थांना परीक्षेचा ताण तणाव यावर चर्चा करण्यास सोयीस्कर वाटत नसण्याची शक्यता आहे, परंतु पालक त्यांच्या मुलांमध्ये तणावाची कोणतीही चिन्हे असल्यास पाहू शकतात आणि त्याबद्दल त्यांच्याशी तत्काळ बोला. शिक्षणाचा किंवा शैक्षणिक दबाव ओळखणे कधीकधी कठीण असते, विशेषत: अधिक प्रौढ मुलांमध्ये ज्यांना दबाव जाणवत नाही किंवा त्यांच्या भावना व्यक्त करण्याची क्षमता नसते. मुलांमध्ये शारीरिक (उदा. डोकेदुखी, दात चावणे, उच्च रक्तदाब, अपचन, थकवा, निद्रानाश), मानसिक (उदा. चिंता, चिडचिड, क्षमता, बचावात्मकता, राग, मूड बदलणे, नैराश्य असहायता, निराशा) आणि वर्तणुकीशी संबंधित लक्षणे (उदा. भूक न लागणे, चालढकल, माघार/एकटेपणा, अस्वच्छता) अशी तणावाची काही सामान्य लक्षणे आहेत.

पालकांनी हे नक्की करा:-

          जर मुलाला परीक्षेच्या तणावाचा सामना करावा लागत असेल तर, पालक म्हणून सर्वात महत्त्वाच्या गोष्टींपैकी एक म्हणजे शक्य तितके समजून घेणे आणि पाठिंबा देणे. त्यांच्या जीवनात अधिक महत्त्वाच्या गोष्टी आहेत आणि या परीक्षा म्हणजे फक्त त्याचा एक भाग आहेत, हे त्यांच्याशी संवाद साधून त्यांना खंबीर करा. त्यांना कळू द्या की तुम्ही नेहमी त्यांच्या पाठीशी असाल आणि त्यांनी चांगली कामगिरी करावी अशी तुमची इच्छा असेल, पण त्यांनी तसे न केल्यास तुम्ही त्यांना दोष देणार नाही. परीक्षेपूर्वी आणि परीक्षेदरम्यान मुलाच्या वर्तन आणि भावनांबद्दल सावध रहा. तुमच्या मुलासोबत परस्पर विश्वास निर्माण करा. मुलांबद्दल सदैव अभिमान असल्याचे पालकांच्या कृतीतून कळू द्या. त्यांना कोणत्याही गोष्टीचा त्रास होत असल्यास ते तुम्हांला सांगण्यास प्रोत्साहित करा. निरोगी आणि मैत्रीपूर्ण संबंधांना प्रेरणा द्या. आनंदी मन, शरीर, चांगले पोषण आणि विश्रांती ह्यासाठी अनुकूल वातावरण निर्माण करा. तुमच्या मुलाला कठीण काळातून जाण्याच्या त्याच्या क्षमतेची आठवण करून द्या, विशेषत: संपूर्ण कुटुंब, आप्तेष्ट आणि मित्रांचे प्रेम आणि समर्थन सदैव सोबत असल्याची खात्री करून द्या. तुमच्या मुलाला अभ्यासक्रमात काही अडचण असल्यास मदत करा. तुमच्या मुलाला एखाद्या आव्हानात्मक पेपरला सामोरे जावे लागत असेल किंवा एखादा पेपर कठीण गेला असेल, तर त्याचा आत्मविश्वास वाढवायला विसरू नका. तुमच्या मुलाला सकारात्मक विचारात मदत करा. घरातील वातावरण आनंददायी आणि खेळकर ठेवा.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : २७/०१/२०२४ वेळ २३०४