२७.७.२०२३
कधीही न संपणार्‍या अधिकच्या शोधात ग्रासलेल्या जगात, आपण अनेकदा असंतोषाच्या चक्रात अडकतो. डेनिस डिडेरोट आणि त्याच्या कथेपासून प्रेरित होऊन आपण डिडेरोट इफेक्ट म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या घटनेचा शोध घेऊ. उपभोगाचा एक अथक आवर्त जो आपल्याला कायमच अतृप्त ठेवतो. हा लेख डिडेरोट इफेक्टवर विजय मिळवण्यासाठी आणि खऱ्या समाधानावर पुन्हा लक्ष केंद्रित करण्यासाठी मदत करू शकतो. आपण व्यावहारिक तंत्रांचा शोध घेत, इच्छेच्या मानसशास्त्राचा शोध घेत आणि सोप्या, हेतुपुरस्सर जगण्याचा मार्ग स्वीकारण्याच्या प्रक्रियेत सामील होऊ या.
एक प्रसिद्ध तत्त्ववेत्ते, डेनिस डिडेरोट यांनी आपले बहुतेक आयुष्य गरिबीशी संघर्ष करण्यात घालवले. पण १७६५ मध्ये सर्वकाही बदलले. डिडेरोट यांना आपल्या मुलीच्या लग्नासाठी हुंडा देण्याच्या कठीण प्रसंगाचा सामना करावा लागला, जो खर्च ते करू शकत नव्हते. रशियाच्या सम्राज्ञी कॅथरीन द ग्रेट यांनी दाखवलेलं औदार्य केवळ त्यांच्या आर्थिक समस्या सोडवणार नाही तर 'डिडेरोट इफेक्ट' म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या एका वेधक संज्ञेलाही जन्म देईल, हे त्यांना त्यावेळी उमजले नव्हते. तर, 'डिडेरोट इफेक्ट' म्हणजे नक्की काय? चला त्यामागील कथेचा शोध घेऊया. हे सर्व सुरू झाले जेव्हा डिडेरोटने एक आश्चर्यकारक लाल रंगाचा झगा घेतला, जो नवीन समृद्धीचे प्रतीक आहे. पण एक अडचण आली - झगा त्यांच्याकडच्या वस्तूंशी भिडला आणि एक धक्कादायक विसंगती निर्माण झाली. अचानक आपल्या आजूबाजूचा परिसर बदलण्याची इच्छा त्यांच्या मनात ज्वलंत झाली. या प्रलोभनामुळे प्रेरित होऊन, डिडेरोट यांनी सर्वकाही जुळवून घेण्याच्या दृढ संकल्प केला. लाल रंगाचा झगा हा या संकल्पाचे मूळ बनला, ज्याने उपभोगाची साखळी सुरू केली. त्यांनी महागडे गालिचे आणले, दुर्मीळ शिल्पे आणली, स्वयंपाकघरातील साहित्य अद्ययावत केले आणि अगदी त्यांची मोडकी लाकडी खुर्ची बदलून नरम उबदार खुर्ची आणली. प्रत्येक खरेदीचा उद्देश सुसंगत पुनर्संचयित करण्याचा होता, परंतु त्याऐवजी, त्यांनी अधिकाधिक अत्याधुनिक भौतिक सुख मिळवण्याच्या चक्राला सतत चालना दिली. या प्रतिक्रियात्मक खरेदीला 'डिडेरोट इफेक्ट' म्हणून ओळखले जाते. डिडेरोट इफेक्टनुसार, एखादी नवीन वस्तू मिळविल्याने अनेकदा उपभोगाची साखळी निर्माण होते. ज्यामुळे आपल्याला अनावश्यक वस्तू घेण्यास भाग पाडले जाते. परिणामी, आपण अशा गोष्टी विकत घेत आहोत ज्या़ची आपल्याला आवश्यकता नसते.
डिडेरोट इफेक्ट आपल्या ‘पाहिजे’च्या प्रवृत्तीवर प्रकाश टाकतो. ही एक अशी गोष्ट आहे जिच्याशी आपल्यापैकी बरेच जण संबंधित असू शकतात, कारण आपणच स्वतःला उपभोगाच्या चक्रात अडकवतो. आपल्या जीवनाच्या विविध पैलूंमध्ये डिडेरोट प्रभावाची काही उदाहरणे येथे आहेत:-
तंत्रज्ञान : तुम्ही नवीन भ्रमणध्वनी यंत्र किंवा संगणक खरेदी करता तेव्हा तुम्हांला नवीन उपकरणाशी सुसंगत अशा अॅक्सेसरीज, जसे की केस, स्क्रीन प्रोटेक्टर, चार्जर आणि हेडफोन्स अपग्रेड करण्याची गरज भासू शकते.
फॅशन : नवीन कपड्यांच्या खरेदीनंतर तुमचा इच्छित पेहराव साजेसा करण्यासाठी शूज, बेल्ट, दागिने आणि हँडबॅग यांसारख्या अतिरिक्त अॅक्सेसरीजची इच्छा निर्माण होऊ शकते. एकसंध वैयक्तिक शैलीच्या इच्छेमुळे अधिक वस्तू घेण्याचे चक्र फिरू शकते.
घराची सजावट : तुमच्या घरातील एका खोलीची सजावट बदलणे, जसे की बेडरूमची पुन्हा सजावट करणे, तुम्हांला इतर खोल्यांच्या डिझाइनवर पुनर्विचार करण्यास प्रेरित करू शकते. यामुळे नवीन फर्निचर, आर्टवर्क, लाइटिंग फिक्स्चर आणि सजावटीच्या वस्तू खरेदी करण्याचा डोमिनो इफेक्ट तुमच्या संपूर्ण घरामध्ये एकसंध सौंदर्य निर्माण करण्यासाठी होऊ शकतो.
अधिकचा आनंद आणि समाधानाच्या शोधात, आपण साधेपणा स्वीकारण्याची मानसिकता गमावू लागलो आहोत. डिडेरोट इफेक्ट आपल्या हव्यासापायी तयार होणारा आपला नैसर्गिक कल दर्शवितो. ही प्रवृत्ती ओळखून आणि सजग उपभोगाची मानसिकता अंगीकारल्यास, आपण अनावश्यक ‘पाहिजे’च्या चक्रातून मुक्त होताना साधेपणातूनही पूर्णतः समाधान मिळवू शकतो. डिडेरोट इफेक्ट ही केवळ एक मनोवैज्ञानिक घटना नाही; हे एक शक्तिशाली विपणन साधन देखील आहे, ज्यामुळे वेगवेगळे ब्रँड तुम्हांला स्टोअरमध्ये अधिक खर्च करण्यास प्रोत्साहित करतात. आयकिया आणि ऍपल सारख्या कंपन्यांनी ग्राहकांना त्यांच्या मूळ हेतूपेक्षा जास्त खरेदी करण्यासाठी धोरणे यशस्वीरित्या वापरली आहेत.
सुप्रसिद्ध आयकिया स्टोअर ग्राहकांना त्यांनी काळजीपूर्वक तयार केलेल्या शोरूममधून अतिरिक्त खरेदी करण्यास प्रवृत्त करते. आयकिया संपूर्ण खोलीचा सेटअप सादर करून, खरेदीदारांच्या मनात डिडेरोट इफेक्ट ट्रिगर करते. उदाहरणार्थ, जेव्हा ग्राहकांना घरासाठी पलंग, कॉफी टेबल आणि कपाट घ्यायचे असते, तेव्हा त्यांचे शोकेस अशा पद्घतीने भूरळ पाडतात की उशी, पडदे आणि गालिचे यासारख्या पूरक वस्तू घेणे भाग पडते. त्याचप्रमाणे, ऍपलने उत्पादने आणि अॅक्सेसरीजची इकोसिस्टम तयार करून डिडेरोट इफेक्टच्या कलेमध्ये प्रभुत्व मिळवले आहे. जेव्हा ग्राहक आयफोन किंवा मॅकबुक सारखी ऍपल उत्पादने खरेदी करतात, तेव्हा त्यांना एअरपॉड्स, ऍपल वॉच आणि आयक्लाऊड सारख्या सुसंगत उपकरणे आणि सेवांच्या श्रेणीशी ओळख करून दिली जाते. या उत्पादनांची आकर्षक रचना आणि इंटरकनेक्टिव्हिटीमुळे ग्राहकांना त्यांचे ऍपल कलेक्शन पूर्ण करण्याची गरज भासते, ज्यामुळे त्यांचा ऍपलचा एकंदर अनुभव वाढवणार्‍या अधिक वस्तू विकत घ्याव्या लागतात.
अतिरिक्त खरेदीला प्रोत्साहन देण्यासाठी डिडेरोट इफेक्ट ही एक सामान्य ई-कॉमर्स युक्ती आहे. उत्पादनाची शिफारस करणे हे त्याचे एक उदाहरण आहे. ऑनलाइन स्टोअर आपल्या ब्राउझिंग आणि खरेदी इतिहासावर आधारित वैयक्तिक शिफारसी प्रदर्शित करतात. पूरक वस्तू किंवा उत्पादने वारंवार एकत्रितपणे विकत घेण्याचा सल्ला देऊन, ते संच पूर्ण करण्याची किंवा विशिष्ट वस्तूची कार्यक्षमता वाढवण्याची इच्छा उत्तेजित करतात. या तंत्रांची धोरणात्मक अंमलबजावणी करून, ब्रँड डिडेरोट इफेक्टचा फायदा घेतात, ग्राहकांना अतिरिक्त खरेदी करण्यास प्रवृत्त करतात. या डावपेचांची जाणीव ठेवा आणि अनावश्यक खर्चाच्या फंदात पडू नये यासाठी गंभीर नजरेने खरेदीच्या निर्णयांशी ठाम रहा.
डिडेरोट इफेक्टपासून मुक्त होण्यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न करणे आणि मानसिकतेत बदल करणे आवश्यक आहे. काही महत्त्वाच्या धोरणांचा अवलंब करून, आपण आपल्या उपभोग पद्धतींवर पुन्हा नियंत्रण मिळवू शकतो आणि आपल्याकडे जे आहे त्यात समाधान मिळवू शकतो.
*१) प्रलोभनांपासून दूर रहा :-* डिडेरोट इफेक्ट सुरू करणार्‍या प्रलोभनांशी तुमचा संपर्क कमी करा. व्यावसायिक ईमेलचे सदस्यत्व रद्द करा आणि अनावश्यकपणे शॉपिंग वेबसाइट्स किंवा स्टोअरला भेट देणे टाळा. समाज माध्यमातून तुमच्या खरेदीला चालना देणार्‍या, सतत उपभोक्‍तावादाचा प्रचार करणार्‍या ब्रँड आणि प्रभावकांना अनफॉलो करा. तुम्ही शॉपिंग वेबसाइट्सपासून जितके दूर रहाल, तितके तुम्ही मोहक जाहिराती आणि प्रलोभनांपासून दूर राहू शकता.
२) ओळखा तुमची गरज - तुमच्या विद्यमान वस्तूंना पूरक असलेल्या वस्तू शोधा. नवीन आयटम आपल्या जीवनशैलीमध्ये कसे बसतील आणि अतिरिक्त उपकरणे किंवा अपग्रेडची अनावश्यकता टाळा. हा दृष्टीकोन उपभोगाच्या वाढीस प्रतिबंध करतो आणि सावधगिरीने खरेदी करण्यास प्रोत्साहित करतो.
३) अनावश्यक खर्च न करण्याचा महिना ठरवा - संपूर्ण महिनाभर अनावश्यक वस्तू खरेदी करण्यापासून दूर राहण्याचे स्वतःला आव्हान द्या. त्याऐवजी, तुमच्याकडे आधीपासून जे आहे ते वापरण्यावर लक्ष केंद्रित करा, मित्र किंवा कुटुंबाकडून प्रसंगानुरूप वस्तू घ्या किंवा सेकंडहँड पर्याय वापरा. अनावश्यक खर्च न करण्याचे आव्हान साधनसंपत्तीला प्रोत्साहन देते, सतत 'पाहिजे'चे चक्र खंडित करते आणि तुम्हांला तुमच्या खर्‍या गरजा विरुद्ध इच्छा यांचे मूल्यांकन करण्यात मदत करते.
४) खरेदी करताना सावधगिरी बाळगा - काहीतरी नवीन खरेदी करण्यापूर्वी, थोडं थांबा आणि ते तुमच्याकडे आता वापरत असलेल्या वस्तूंशी जुळते का आणि तुमच्या जीवनात खरे मूल्य आणते का, ते स्वतःला विचारा आणि त्यामुळे निर्माण होणाऱ्या संभाव्य दीर्घकालीन परिणामांचा विचार करा. हे अवलोकन तुम्हांला अधिक सजग आणि जाणीवपूर्वक निर्णय घेण्यास मदत करू शकते.
५) कृतज्ञता जोपासा - तुमचा फोकस सतत ‘पाहिजे’च्या इच्छेपेक्षा तुमच्याकडे आधीपासून असलेल्या गोष्टींचे कौतुक करण्याकडे वळवा. तुम्हांला चांगली सेवा देणाऱ्या आणि तुमच्या जीवनात आनंद आणणाऱ्या वस्तूंबद्दल कृतज्ञता जोपासा. समाधानाला खतपाणी घालून त्याचे पालनपोषण करा. आपण अनावश्यक वस्तूंचा पाठलाग करण्याच्या आणि क्षणिक सुख शोधण्याच्या प्रवृत्तीचा प्रतिकार करू शकता.
डिडेरोट इफेक्ट आपल्या अनावश्यक सतत ‘पाहिजे’च्या अंगभूत प्रवृत्तीवर प्रकाश टाकतो, ज्यामुळे आपली अनावश्यक वस्तूंची इच्छा वाढते. फ्रेंच तत्ववेत्ता डेनिस डिडेरोट यांनी त्याचा प्रत्यक्ष अनुभव घेतला, तो उपभोगाच्या वाढीचा संदर्भ देतो, जो आपण नवीन वस्तू खरेदी करतो तेव्हा उद्भवतो, ज्यामुळे आपण सुसंगतता साधण्यासाठी अधिकची खरेदी करू शकतो. डिडेरोट इफेक्टची शक्ती ओळखणे आणि ब्रँड आपले शोषण कसे करतात हे ओळखणे महत्वाचे आहे. त्याच्या प्रभावावर मात करण्यासाठी, आपण प्रलोभनांपासून दूर राहू शकतो, अधिक सजगपणे खर्च करू शकतो आणि एक साधी जीवनशैली स्वीकारू शकतो. साधेपणा आत्मसात करून आणि आपल्याकडे आधीपासूनच असलेल्या गोष्टींमध्ये समाधान मिळवून, आपण आपल्या इच्छांवर पुन्हा नियंत्रण मिळवतो आणि भौतिक संपत्तीच्या अथक प्रयत्नांच्या पलीकडे जाऊन पूर्णत्वाची भावना विकसित करू शकतो.
- गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर,
मुंबई, महाराष्ट्र.
दिनांक २२/०७/२०२३ वेळ ०१:५७
Post a Comment