पंढरीची वारी; गुरूदत्त वाकदेकरांच्या लेखणीतून आषाढी एकादशीचे सुवर्णक्षण वाचा

(चित्रसौजन्य - डॉ. राजीव सूर्यवंशी, अहमदनगर)

सुवर्णक्षण 

२९.६.२०२३

पंढरीची वारी

     जगातील सर्वात मोठी आणि जुनी चळवळ म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या, पंढरपूरच्या वारीत दरवर्षी विशिष्ट दिवशी असंख्य लोक जमतात आणि सुमारे २५० किलोमीटर चालत जातात. आधुनिक काळातही ८०० वर्षे जुनी परंपरा का आणि कशामुळे जपली जाते, याचं उत्तर 'पंढरीची वारी' चालताना मिळतं.

भगवान विष्णूचे प्रकटीकरण किंवा त्याचा अवतार कृष्ण, विठोबा किंवा पांडुरंग ही एक हिंदू देवता आहे जी भारताच्या महाराष्ट्र राज्यात उत्कटतेने पूजली जाते. विठ्ठल, पंढरीनाथ, हरी, नारायण आणि माऊली अशा अनेक नावांनी देखील आपण जाणतो. भगवंताची मूर्ती गडद रंगाची आहे, ती विटेवर उभी आहे आणि कमरेवर हात आहेत. ही मूर्ती इतर मूर्तींपेक्षा वेगळी आहे, त्यांच्याकडे कोणतेच शस्त्र नाही किंवा त्यांचा हात आशीर्वादासाठीही मोकळा नाही.

पंढरपूर येथील विठोबाचे मंदिर हे दक्षिण काशी म्हणूनही ओळखले जाते. पंढरपूर हे महाराष्ट्रातील सोलापूर जिल्ह्यातील चंद्रभागा नदीच्या काठी एक प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. तेथील विठोबा मंदिर सर्वात जुने मानले जाते. तसं तर पंढरपूर विठोबा मंदिर वर्षभर मोठ्या संख्येने भाविकांना आकर्षित करते. हिंदू कालगणनेनुसार दरवर्षी चैत्र, आषाढ, कार्तिक आणि माघ या हिंदू महिन्यांत पंढरपूरला चार वार्षिक मिरवणुका निघतात. तथापि, आषाढी वारी ही वारकऱ्यांमध्ये सर्वाधिक लोकप्रिय आहे आणि त्यात वारकऱ्यांचा जास्तीत जास्त सहभाग प्रतिवर्षी वाढतच असतो. 

पालखीमध्ये देहू आणि आळंदी येथून अनुक्रमे संत तुकाराम आणि संत ज्ञानेश्वर यांच्या पादुका घेऊन भक्त पंढरपूरला जाणार्‍या वारीत सामील होतात. हिंदू महिन्यातील ज्येष्ठ महिन्याच्या ८ किंवा ९ व्या दिवशी वारी सुरू होते. २१ दिवसांच्या पायी प्रवासात महाराष्ट्राच्या जवळपास सर्व भागांतून, शेजारील काही राज्यांतून आणि अलिकडच्या काळात विदेशांतूनही वारकरी येतात. मराठी संस्कृतीचे सार आणि महात्म्य हा या संपूर्ण वारीच्या अनुभवाचा एक भाग आहे. असंख्य मिरवणुका, ज्यांना ‘पालखी’ म्हणतात, त्या वाटेत मुख्य तुकाराम आणि ज्ञानेश्वर पालखीत सामील होतात. वारीची सांगता पंढरपूरच्या विठोबा मंदिरात आषाढीच्या ११ व्या दिवशी म्हणजेच आषाढी एकादशीला होते. पवित्र चंद्रभागा नदीत स्नान केल्याने सर्व पाप धुवून टाकण्याची गूढ शक्ती असल्याचे मानले जाते. बहुतेक वारकरी, ग्रामीण कृषी पार्श्वभूमीतून आलेले आहेत. साधे कपडे परिधान केलेले, बहुतेक वारकरी त्यांच्या जेवणासाठी आणि इतर गरजांसाठी आश्रयस्थानांवर अवलंबून असतात. सर्वांसाठी खुल्या असणार्‍या वारीमध्ये सहभागी होणाऱ्यांचे स्वागत केले जाते. वृद्ध, तरुण, पुरुष, स्त्रिया, मुले, श्रीमंत, वंचित, निरोगी आणि विशेष-अपंग प्रामाणिकपणे नियमित संपूर्ण २१ दिवस किंवा विशिष्ट अंतर चालतात. सर्वांसाठी प्रवेशयोग्यतेच्या दृष्टीने कोणतेही निर्बंध नाहीत. वारी भक्तांना संस्कृती, आर्थिक, भाषा, भौगोलिक, समुदाय, वय आणि व्यवसाय यांच्या पलीकडे एकत्र करते.

रिंगण म्हणजे मूलत: ‘वर्तुळ’ आणि त्यात वारकरी आणि ‘माऊलींचा अश्व’ पालखीभोवती धावतात. हे जीवनाचे वर्तुळ पूर्ण करण्याचे प्रतीक आहे. ज्या शहरांमध्ये रिंगण आयोजित केले जातात ते निश्चित केले जातात आणि जेव्हा वारी त्या ठिकाणी पोहोचते तेंव्हा या उद्देशासाठी एक मोठे मोकळे मैदान आधीच निश्चित केले जाते. रथ मैदानाच्या मध्यभागी थांबवून तिथे एक मोठे वर्तुळ तयार केले जाते. रथाच्या भोवती आणि वर्तुळात, दिंड्या पूर्वनिर्धारित क्रमाने उभ्या असतात. मग या दिंड्यांच्या भोवती वर्तुळाची एक विस्तृत पट्टी रिकामी ठेवली जाते ज्याच्या बाहेर इतर दिंड्या आणि वारकरी त्यांची जागा घेतात. मग टाळ, मृदंग, इतर वाद्यांच्या साथीने आणि ‘माऊली, माऊली’ च्या गजरात अश्व सोडला जातो जो रिकाम्या रिंगणात फिरतो. त्याच्या पाठीमागे, वीणेकरी, टाळकरी, पखवाज वादक, पटाके वाहून नेणारे वारकरी, डोक्यावर तुळशी वृंदावन घेतलेले वारकरी, महिला वारकरी हे सर्व त्यांच्या वयाची बंधनं झुगारून आणि शारीरिक स्थितीला नकार देऊन अप्रतिम वेग आणि उत्साहाने रिंगणात फिरतात. अश्वाच्या खुरांनी उधळलेली धूळ सर्वजण पांडुरंगाच्या आशीर्वादाचे प्रतीक म्हणून कपाळावर लावतात. रिंगणाचा विधी तीन प्रकारचा असतो, मी नुकतेच वर्णन केलेले मूळ वर्तुळाकार आणि उभे किंवा सरळ आणि आडवे. रिंगणानंतर, वारकरी इतर अनेक व्यायाम आधारित खेळ जसे की फुगडी, नृत्य इत्यादी देखील करतात. रिंगण प्रामुख्याने अथक चालण्याची एकसंधता तोडण्यासाठी केली जातात. ते वारकऱ्यांच्या स्नायूंना आराम देण्यासाठी केलेले असतात. चालण्याने शरीर थकलेले असते आणि रिंगण केल्यानंतर मोठ्या प्रमाणात प्रेरणा आणि सकारात्मक ऊर्जा देखील मिळते.

(चित्रसौजन्य - डॉ. राजीव सूर्यवंशी, अहमदनगर)

वारकरी म्हणजे 'वारी करणारा'. वारकरी हा भारतातील वैष्णव संप्रदायाच्या आध्यात्मिक परंपरेतील एक संप्रदाय आहे. वारकरी विठ्ठलाची पूजा करतात. श्रद्धेने एकवटलेले वारकरी शिस्तीने आणि पद्धतशीरपणे वारीत चालतात. ते एकमेकांना ‘राम कृष्ण हरी’ किंवा 'माऊली' म्हणून मनापासून अभिवादन करतात. वारकरी संप्रदायात चमत्कार, नवससायास याला स्थान नाही; परंतु ज्ञानेश्वर माऊलींच्या दिंडीत चालणार्‍या पाच वर्षाच्या चिमुरडीला वा ऐंशीच्या आजोबांना ‘माऊली’ या एकाच नावानं संबोधलं जातं. तसं वागवलं जातं. हा आजही घडणारा, डोळ्यांनी दिसणारा सामान्याला असामान्यत्व देणारा ‘चमत्कार’ फक्त आणि फक्त वारीतच पाहायला मिळतो. घाटातून जाणारे रस्ते, ऊनपावसाचा खेळ केवळ शरीरालाच नव्हे तर मन आणि ईश्वरावरील श्रद्धा या दोघांनाही आव्हान देतात. पण ज्ञानेश्वर, नामदेव, चोखामेळा, एकनाथ, तुकाराम, गाडगेमहाराज अशा थोर संताच्या अभंगांच्या तालावर आणि साक्षात माऊलीच्या त्या अलौकिक भेटीच्या ओढीने त्या सार्‍या आव्हानांवर वारकरी मात करतात. संतांचे विचार हेच समाज एकसंध, द्वेषरहित करण्यासाठी तसेच विचारांचे आकलन होण्यासाठी पंढरीची वारी ही एक संधी असते. त्या वारीची ही परंपरा आणि ती वारी अनुभवण्याचा योग समाजातील एकोपा भक्कम करील यात शंका नाही.

     वारी म्हणजे जीवन आनंदानं जगण्याचा मोक्षमार्ग, भक्तीचा अखंड उत्सव.. तो उत्सव अजूनही संपूर्ण महाराष्ट्राला कळलेला नाही, कारण ‘ज्ञानोबा-तुकाराम’चं कुणाला कळलेले नाहीत. त्यांचा केवळ काही अंश कळण्यासाठी खरंतर पंढरीच्या वारीला चला, चाला आणि ‘आनंदाचे डोही आनंद तरंग’ म्हणजे काय असते ते साक्षात अनुभवा इतकंच सांगावंसं वाटतं.

सामूहिक गायन, नृत्य आणि जप हे आजही वारीचे सार आहे. मर्यादित दळणवळण पुरवणाऱ्या पूर्वीच्या काळाच्या तुलनेत प्रवास मात्र थोडा सोपा झाला आहे. आज पारंपरिक वारकऱ्यांच्या पलीकडे वारी संस्कृती लोकप्रिय झाली आहे. जागतिक व्यासपीठावर या चळवळीला प्रसिद्धी मिळाली आहे. प्रसार माध्यमांमधून दरवर्षी घेतला जाणारा आढावा अधिकाधिक लोकांना सहभागी होण्यासाठी उद्युक्त करत आहे. छायाचित्रकार, कवी, गीतकार, संगीतकार, गायक, चित्रकार यांसारखे कलाकार उत्सवाचा एक भाग बनून उत्साह टिपतात आणि तो कालातीत करतात. कोविड आपत्तीच्या पार्श्वभूमीवर परंपरा खंडित झाली होती. प्रथेप्रमाणे मोठ्या मिरवणुकीऐवजी निवडक वारकर्‍यांच्या मदतीने पालख्या खास वाहनातून पंढरपूरला नेण्यात आल्या होत्या. एवढ्या मोठ्या संख्येने भाविक मिरवणुकीचा भाग बनल्यामुळे, आधुनिक काळात सार्वजनिक आरोग्य आणि लोक व्यवस्थापनाचे प्रश्न चिंतेचे बनले आहेत. प्रवास अखंड, साधा आणि सोपा आहे याची खात्री करण्यासाठी निवास, भोजन आणि वैद्यकीय सेवा या सर्वांकडे लक्ष देण्याची आणि सातत्य राखण्याची गरज आहे. पंढरपूरची वारी आणि त्या अनुषंगाने या संस्कृतीची ओळख नव्या पिढीला करून देण्यासाठी स्वतंत्र आणि वैशिष्टय़पूर्ण नियोजन करण्याची जबाबदारी शासन आणि प्रशासनाने कर्तव्य म्हणून पार पाडली पाहिजे.

- गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर,

मुंबई, महाराष्ट्र 

दिनांक २४/०६/२०२३ वेळ १८:००