सुवर्णक्षण
६.५.२०२३
बालविकास आणि बाल मानसशास्त्र
असे म्हणतात की निरोगी शरीरात निरोगी मन तयार होते आणि मानसशास्त्र मानवी मनाशी खोल संबंध स्थापित करते. मुलांच्या उत्तम विकासासाठी, त्यांच्या बालमनाला समजून घेणे जितके महत्त्वाचे आहे तितकेच त्यांचा 'विकास' समाजासाठी आहे हेदेखील लक्षात घेतले पाहिजे. कोणत्याही देश-समाजाची बांधणी मजबूत हातात असेल, तर तो समाज आणि देश प्रगतीच्या नवनवीन शिखरांना पादाक्रांत करेल. मुलांच्या शारीरिक विकासासाठी त्यांचे मानसशास्त्र समजून घेतले पाहिजे.
इंग्लंडच्या हैडो कमिटीच्या अहवालानुसार, 'वयाच्या अकरा-बाराव्या वर्षी मुलांच्या मज्जातंतूंमध्ये भरती येऊ लागते, त्याला किशोरावस्था असे म्हणतात. या भरतीच्या ओहोटीच्या वेळेचा सदुपयोग करून त्याची शक्ती आणि प्रवाह घेऊन एक नवीन प्रवास सुरू केला तर मुलांचा सर्वांगीण विकास होऊ शकतो आणि यशही मिळू शकते.
मुलांच्या विकासाची आणि शिकण्याची प्रक्रिया त्यांच्या जन्मापासूनच सुरू होते. त्यांच्या कोमल हृदयात सोनेरी जग आहे, वयाने ते अगदी लहान असले तरी त्यांची शिकण्याची शक्ती मोठ्यांपेक्षा अधिक वेगवान आहे. ते बहुतेक इतरांच्या वर्तनाचे निरीक्षण करून शिकतात आणि हळूहळू या निरीक्षणाचे वर्तनात रूपांतर होते. जर आपल्याला सुसंस्कृत समाज घडवायचा असेल तर आपल्या मुलांना योग्य शिक्षण देणे अत्यंत आवश्यक आहे. मुलांचे मानसिक स्वास्थ्य बळकट करून त्यांचा सर्वांगीण विकास सुरू केला तर तो त्यांच्या यशस्वी भविष्याचा पाया ठरू शकतो.
एका सर्वेक्षणानुसार, मानसशास्त्रज्ञांचे म्हणणे आहे की, मुलांना लहानपणी चांगलं वाईट शिकवणारे पालक असतात, पण ज्या मुलांच्या लहानपणी त्यांच्या पालकांनी दुर्लक्ष केले किंवा ते कोणत्या ना कोणत्या कारणाने दुर्लक्षित राहिले, त्यांच्याकडून त्यांच्या पाल्यांवर अनाहूतपणे कुसंस्कार होतात. त्यामुळेच कदाचित कौटुंबिक वातावरणाचा मुलांच्या मानसिक आरोग्यावर परिणाम होतो, असे म्हंटले गेले आहे.
आधुनिक कुटुंबांमध्ये, बहुतांशी आई-वडील नोकरी करत असतात, अशा परिस्थितीत मुलांची जबाबदारी अनेकदा घरातील नोकरांवर येऊन पडते, जी काही वेळा मुलांच्या आयुष्यासाठी त्रासदायक ठरते. लहान मुलांवर अत्याचार करतानाच्या अनेक हृदयद्रावक ध्वनीचित्रफीती समाज माध्यमांवर पाहायला मिळतात, जे पाहून माणुसकीला लाज वाटू लागते. अशा घटनांमुळे समाजाचे भयावह चित्र समोर येते. मुलांच्या मानसिक आरोग्यावर त्याचे खोलवर दीर्घकालीन परिणाम होतात. मुलं जसजशी मोठी होतात तसतशी त्यांच्या मानसिक आरोग्याची काळजी घेणे अधिक महत्त्वाचे ठरते. त्यांना समजून घेणे पालकांसाठी खूप महत्वाचे आहे. प्रत्येक मुलामध्ये काही ना काही विशेष गुणवत्ता असते, काही मुलं अभ्यासात चांगली असतात आणि काहींना अजिबात अभ्यास करावासा वाटत नाही, त्यांना वेगळं काहीतरी करण्याची इच्छा असते, त्यावर पालक त्यांच्यावर टक्क्यांचा दबाव टाकतात, जे अजिबात योग्य नाही. मुलांना अभ्यासाशी निगडीत समस्या, शारीरिक आणि मानसिक समस्या, एकटेपणा, एकाग्रतेचा अभाव, सध्या मोबाईल आणि समाज माध्यमांचा अतिरेकी वापर या आणि अशा अनेक प्रकारच्या समस्यांना मुलांना सामोरे जावे लागत असल्याचे मानसशास्त्रज्ञांचे म्हणणे आहे.
असे म्हटले जाते की बालपणातील सर्वात कठीण टप्पा म्हणजे किशोरावस्था, ज्यामध्ये मुलांना सर्वात जास्त मानसिक असंतुलनाचा सामना करावा लागतो. मुलांना यांत्रिक शर्यतीतून बाहेर काढून निसर्गाशी एकरूप होऊन जगायला शिकवण्याचा आपला प्रयत्न असायला हवा. जेणेकरून त्यांचा संपूर्ण विकास होऊ शकेल. लहानपणापासूनच आपल्या मुलांमध्ये वाढणारा ताणतणाव त्यांना मानसिकदृष्ट्या कमकुवत बनवत आहे, हे समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. कोरोना काळात जेव्हा शाळा-कॉलेज बंद होते, तेव्हा बहुतेक मुलांना पुढच्या इयत्तेत बढती देण्यात आली, अशा परिस्थितीत त्यांना समजून घेऊन त्यांच्या समस्या सोडवणे अत्यंत आवश्यक आहे जेणेकरून त्यांचा अभ्यास तणावमुक्त करता येईल. बदलत्या जीवनशैलीत मुलांना अनेक मानसिक समस्यांना सामोरे जावे लागत आहे. अशी अनेक मुले आहेत ज्यांना मनोचिकित्सकाची तातडीची गरज आहे, जेणेकरून त्यांना त्यांच्या समस्यांवर उपाय मिळू शकतील. वाढत्या स्पर्धेमुळे अनेकदा मुलं सामाजिक जीवनापासून दूर जात आहेत, जीवनातील चढ-उतार पार करण्याची ताकद सतत कमी होत चालली आहे, अशा मुलांना अभ्यासाव्यतिरिक्त इतर गोष्टींसाठीही आयुष्यात जागा हवी असते, जी पालकांनी समजून घेणं खूप गरजेचं आहे.
शाळा आणि परिवार ही सामाजिक एकके आहेत जी प्रत्येक व्यक्तीच्या आरोग्य आणि कल्याणाशी थेट संबंधित आहेत. शाळांची मुख्य जबाबदारी ही आहे की विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास व्हावा जेणेकरून त्यांना जीवनातील कठीण परिस्थितीतही उपाय शोधता येतील. सध्या आपल्या शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये मानसशास्त्रज्ञांची नितांत गरज आहे. जे देशातील बहुतांश शाळांमध्ये नाही. शिक्षण हा निरोगी जीवनाचा आधार आहे. विद्यार्थ्यांच्या चांगल्या कामगिरीसाठी त्यांचे मानसिक आरोग्य तंदुरुस्त ठेवणे अत्यंत आवश्यक आहे. पण खरंतर आपल्या देशात मानसिक आरोग्याशी संबंधित रुग्णांची संख्या सातत्याने वाढत आहे, तरीही मानसिक आरोग्य हा विषय दुर्लक्षित आहे. राष्ट्रीय मानसिक आरोग्य सर्वेक्षण २०१६ दाखवते की भारतात सुमारे १५० दशलक्ष नागरिक आहेत ज्यांना मानसिक आरोग्य निरोगीपणासाठी काळजी आणि समर्थनाची आवश्यकता आहे. त्याचवेळी यातील ७० ते ९० टक्के रुग्णांना योग्य वेळी दर्जेदार मदत मिळत नसल्याचंही तज्ज्ञांचा अहवाल सांगतो. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या म्हणण्यानुसार, किशोरवयीन मुलांमध्ये स्वत:ला हानी पोहोचवण्याचे प्रमाण जागतिक स्तरावर सर्वाधिक आहे. भावनिक ताण आणि इतर चिंता हेदेखील बहुतेक शारीरिक आजारांचे एक कारण आहे. या समस्यांवर योग्य वेळी ठोस उपाय शोधले तर अनेक धोके टळू शकतात. "पौगंडावस्था हा मोठा संघर्ष, तणाव आणि विरोधाचा काळ आहे" हे स्टॅनली हॉलचे विधान खरेच आहे असे वाटते.
तथापि, भारत सरकारने अलीकडच्या काळात मानसिक आरोग्याशी संबंधित अनेक ॲप्स आणि हेल्पलाईन सुरू केल्या आहेत ज्यात सामाजिक न्याय आणि अधिकारिता मंत्रालयाचा समावेश आहे. ज्यामुळे मानसिक आरोग्याच्या समस्या जसे की, तणाव, चिंता, नैराश्य आणि आत्महत्येचे विचार अशा लोकांना मदत करण्यासाठी २४ तास टोल फ्री हेल्पलाइन उपलब्ध झालेली आहे. मनोदर्पण उपक्रम - आत्मनिर्भर भारत अभियान अंतर्गत शिक्षण मंत्रालयाचा हा एक कोविड-१९ दरम्यान मानसिक-सामाजिक आधार प्रदान करण्याच्या उद्देशाने सुरु केलेला प्रमुख उपक्रम आहे.
सीबीएससीद्वारे इयत्ता ९ वी ते १२ वी च्या विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्याची काळजी घेण्याच्या उद्देशाने 'दोस्त फॉर लाईफ' हे ॲप सुरु करण्यात आले. सरकारचे हे सकारात्मक प्रयत्न केवळ मानसिक आरोग्याला चालना देण्यासाठी आहेत. इतकं करूनही मानसिक आरोग्याची चिंता संपत नाही आणि आव्हानेही संपत नाहीत. मानसिक आरोग्याची समस्या ही एक गुंतागुंतीची समस्या आहे, त्यासाठी सरकारला अधिक प्रयत्न करावे लागतील, तसेच अधिकाधिक मानसशास्त्रज्ञ आणि मानसोपचार तज्ज्ञांची संख्या वाढवावी लागेल, तसेच समाज आणि कुटुंबालाही मानसिक आरोग्यावर लक्ष केंद्रित करावे लागेल.
- गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर.
मुंबई, महाराष्ट्र.
दि. ०६/०५/२०२३ वेळ १२:२५
संपर्क +91 99877 46776
Post a Comment