लेख – छडी, शब्द आणि संस्कार — शिक्षणाच्या वाटेवरील नाजूक समतोल

शिक्षक, पालक आणि विद्यार्थी यांच्यातील सुसंवाद किती अत्यावश्यक आहे, याचे स्पष्ट दर्शन वरील दोन पत्रांतून घडते. शिक्षणप्रक्रिया ही केवळ अभ्यासापुरती मर्यादित नसून ती संवाद, समजूत, विश्वास आणि परस्पर सहकार्यावर उभी असते. या संवेदनशील आणि महत्त्वाच्या विषयावर आधारित, विचारप्रवर्तक व भावनिक अंगांनी समृद्ध असा लेख पुढे सादर करत आहे. 

लेख – छडी, शब्द आणि संस्कार — शिक्षणाच्या वाटेवरील नाजूक समतोल

ग्रामीण भागातील त्या हतबल पण स्वाभिमानी बापाचं मनोगत ही केवळ एका व्यक्तीची भावनिक तक्रार नाही; ती आजच्या शिक्षणव्यवस्थेसमोर उभ्या असलेल्या अनेक मूलभूत प्रश्नांची प्रामाणिक साक्ष आहे. बदलत्या काळात शिक्षण, शिस्त, कायदा, संविधानिक मूल्ये, बालहक्क आणि मानवी संवेदनशीलता यांच्यात निर्माण झालेल्या संघर्षाचं ते जिवंत प्रतिबिंब आहे. एका बाजूला आपल्या लेकराचं भविष्य उजळावं म्हणून आयुष्य झिजवणारा कष्टकरी बाप आहे, तर दुसऱ्या बाजूला नियम, जबाबदाऱ्या आणि आरोपांच्या भीतीत काम करणारा शिक्षक. या दोघांच्या मध्ये उभं आहे ते कोवळं बालमन — अजून घडत असलेला, ओल्या मातीचा नाजूक गोळा.

त्या बापाच्या शब्दांत असहाय्यता आहे, पण त्याहून अधिक ठाम स्वाभिमान आहे. “छडी लागे छमछम, विद्या येई घमघम” या म्हणीतून तो हिंसेचं समर्थन करत नाही; तर शिस्तीचं महत्त्व अधोरेखित करतो. त्याच्या पिढीला दोन शब्दांचा धाक, चार शब्दांचं प्रेम आणि श्रमांची सवय याच मिश्रणातून घडवलं गेलं. त्यामुळेच आज तो समाजात ताठ मानेनं उभा आहे, अशी त्याची ठाम श्रद्धा आहे. त्याच्या दृष्टीने शिस्त म्हणजे दडपशाही नव्हे, तर जबाबदारीची जाणीव करून देणारी जीवनपद्धती आहे.

मात्र आजचा काळ पूर्णपणे बदललेला आहे. आजचं मूल केवळ आज्ञाधारक नसून प्रश्न विचारणारं, हक्कांची जाणीव असलेलं, भावनिकदृष्ट्या अधिक संवेदनशील आणि स्वातंत्र्याची अपेक्षा ठेवणारं आहे. मोबाईल, समाजमाध्यमं, स्पर्धा, तुलना आणि आभासी जग यांचा प्रभाव बालमनावर खोलवर रुजलेला आहे. या पार्श्वभूमीवर विद्यार्थ्यांच्या शारीरिक व मानसिक सुरक्षिततेसाठी १३ डिसेंबर २०२५ रोजी शासनाने घेतलेला निर्णय आवश्यक आणि स्वागतार्ह ठरतो. बालहक्कांचे संरक्षण करणे ही काळाची गरज आहे, याबाबत कोणताही दुमत नाही.

तरीही एक महत्त्वाचा प्रश्न उरतो — या निर्णयांमुळे शिक्षक भयग्रस्त तर होत नाहीत ना? शिक्षक म्हणजे केवळ अभ्यास शिकवणारे कर्मचारी नसून, ते शाळेला ‘दुसरं घर’ बनवणारे मार्गदर्शक असतात. परंतु सतत संशय, तक्रारी, चौकशी आणि कायदेशीर कारवाईची टांगती तलवार डोक्यावर असेल, तर शिक्षक–विद्यार्थी नात्यातील विश्वास हळूहळू ढासळतो. हा विश्वासभंग दीर्घकाळात संपूर्ण शिक्षणप्रक्रियेलाच पोखरू शकतो, ही बाब गांभीर्याने विचारात घ्यावी लागेल.

हेही तितकंच सत्य आहे की शारीरिक शिक्षा मुलांच्या मनावर खोल जखमा करू शकते. भीतीतून निर्माण होणारी शिस्त क्षणिक असते, तर समजुतीतून, संवादातून आणि जबाबदारीतून येणारी शिस्त दीर्घकाळ टिकणारी असते. म्हणूनच आधुनिक शिक्षणपद्धतीत “परिणामाधारित शिस्त” महत्त्वाची मानली जाते — चूक केल्यावर मार नव्हे, तर त्या चुकीचे परिणाम समजावून देणे. मुलाला स्वतःच्या वर्तनाची जबाबदारी स्वीकारायला शिकवणं हाच खरा शिक्षणाचा उद्देश आहे.

ग्रामीण बाप शेतातील पिकाचं उदाहरण देतो, ते अत्यंत अर्थपूर्ण आहे. वेळेवर तण काढलं नाही, तर पीक नासतं; पण अति खुरपणी केली, तर पीकही उखडून जातं. शिक्षणातही शिस्त आणि स्वातंत्र्य यांचा असा नाजूक समतोल साधणं हेच आजचं सर्वात मोठं आव्हान आहे. संवाद, समुपदेशन, स्पष्ट नियम, योग्य वेळी प्रामाणिक कौतुक आणि आवश्यक तेथे संयम — हेच खरे संस्कार आहेत. संस्कार म्हणजे केवळ शिस्त नव्हे; संस्कार म्हणजे मूल्ये, संवेदनशीलता आणि जबाबदारीची जाणीव.

या संपूर्ण प्रक्रियेत शिक्षण ही शिक्षक–पालक–विद्यार्थी–शासन यांची सामूहिक जबाबदारी आहे. ग्रामीण भागातील अनेक पालक अशिक्षित किंवा वेळेअभावी शाळेपासून दूर असले, तरी त्यांच्या अपेक्षा प्रामाणिक असतात. संवाद तुटला, तर गैरसमज वाढतात आणि त्याचा थेट परिणाम मुलांच्या व्यक्तिमत्त्वावर होतो. त्या मोलमजुरी करणाऱ्या बापाची अंतिम मागणी साधी आहे — “माझं पोरगं माणूस म्हणून घडवा.” शिक्षणाचा अंतिम उद्देश केवळ नोकरी मिळवणं नसून, सजग, जबाबदार आणि सुसंस्कृत नागरिक घडवणं हा आहे. शिक्षण म्हणजे मार किंवा मोकळीक यांपैकी एक निवडणं नव्हे; शिक्षण म्हणजे माणुसकी, शिस्त, स्वातंत्र्य, अधिकार आणि जबाबदारी यांचा समतोल साधणं होय.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : २८/१२/२०२५ वेळ : १८:१८