लेख - सोशल मिडिया शाप की वरदान

व्यक्तिमत्व विकास विशेष अंक २०२६

लेख - सोशल मिडिया शाप की वरदान

एकविसाव्या शतकातील मानवी जीवनाला आकार देणारा सर्वाधिक प्रभावी घटक म्हणून सोशल मीडिया पुढे आला आहे. संवाद, माहिती, विचार आणि भावना यांच्या देवाणघेवाणीला गती देणारे हे माध्यम आज प्रत्येकाच्या दैनंदिन आयुष्याचा अविभाज्य भाग बनले आहे. मात्र या झपाट्याने विस्तारलेल्या आभासी विश्वाने मानवी जीवन अधिक समृद्ध केले आहे की हळूहळू त्याची स्वाभाविकता, शांतता, संवेदनशीलता आणि वैचारिक खोली हिरावून घेत आहे—हा प्रश्न आजच्या काळातील सर्वांत जिव्हाळ्याचा, गुंतागुंतीचा आणि विचारप्रवर्तक प्रश्न ठरतो.

सोशल मीडियाचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे जग जवळ आणण्याची त्याची अद्भुत क्षमता. भौगोलिक अंतर, सामाजिक अडथळे आणि वेळेची मर्यादा यांवर मात करत या माध्यमाने संवाद अधिक सुलभ, वेगवान आणि व्यापक केला आहे. दूरदेशी राहणाऱ्या व्यक्तींशी नातेसंबंध टिकवणे, क्षणार्धात माहिती मिळवणे, विविध विचारप्रवाहांशी जोडले जाणे हे सर्व सोशल मीडियामुळे सहज शक्य झाले आहे. शिक्षण, संशोधन, कला, साहित्य, उद्योग, स्वयंरोजगार आणि समाजसेवा यांसारख्या क्षेत्रांत या माध्यमाने नव्या संधींची दारे उघडली असून ज्ञानलोकशाहीला चालना दिली आहे. ग्रामीण व वंचित घटकांनाही आपले अनुभव, प्रश्न आणि कौशल्ये जगासमोर मांडण्याची संधी या माध्यमामुळे मिळाली आहे, जरी डिजिटल दरीचे वास्तव अजूनही जाणवत असले तरी.

अनेक सुप्त गुणांना अभिव्यक्तीचे व्यासपीठ सोशल मीडियामुळे मिळाले. नवोदित लेखक, कवी, कलाकार, उद्योजक यांना आपली ओळख निर्माण करण्यासाठी मोठ्या मंचाची वाट पाहावी लागत नाही. योग्य आशय, सातत्य आणि प्रामाणिक प्रयत्न असतील तर सामान्य व्यक्तीलाही समाजमान्यता मिळू शकते. आत्मविश्वास वाढवणे, विचार मांडण्याचे धैर्य देणे, सर्जनशीलतेला दिशा देणे आणि व्यक्तिमत्त्वाच्या विविध पैलूंना उजाळा देणे—या दृष्टीने सोशल मीडिया निश्चितच वरदान ठरतो. मात्र याच वेळी नक्कल, दिखाऊपणा आणि लोकप्रियतेच्या आहारी जाण्यामुळे मौलिकतेवर गदा येण्याचा धोका देखील निर्माण होतो.

समाजप्रबोधनाच्या क्षेत्रात सोशल मीडियाने क्रांतिकारी भूमिका बजावली आहे. अन्याय, भ्रष्टाचार, सामाजिक विषमता, पर्यावरण रक्षण, महिला सक्षमीकरण, शिक्षण व आरोग्यविषयक प्रश्न यांवर जनजागृती निर्माण करण्याचे प्रभावी साधन म्हणून त्याचा उपयोग होत आहे. सामान्य माणसाचा आवाज समाजापर्यंत पोहोचवण्याची ताकद या माध्यमात असून लोकशाही मूल्यांची जाणीव करून देण्याचे कार्य सोशल मीडिया प्रभावीपणे करत आहे. मात्र त्याच वेळी राजकीय ध्रुवीकरण, मतभेदांचे तीव्रीकरण आणि संवादाऐवजी संघर्ष वाढवण्याची प्रवृत्तीही दिसून येते.

या सर्व सकारात्मकतेबरोबरच सोशल मीडियाचे अनेक गंभीर आणि चिंताजनक दुष्परिणाम प्रकर्षाने जाणवतात. अतिरेकी वापरामुळे प्रत्यक्ष संवाद कमी होत चालला आहे. घरात एकत्र असूनही प्रत्येक जण स्वतःच्या स्क्रीनमध्ये गुंतलेला दिसतो. यामुळे नातेसंबंधांतील जिव्हाळा कमी होऊन एकाकीपणाची भावना वाढत आहे. सततच्या तुलना, ‘लाईक्स’ आणि ‘फॉलोअर्स’ यांच्या आकड्यांतून स्वतःचे मूल्य ठरवण्याची प्रवृत्ती मानसिक अस्थैर्य, असुरक्षितता आणि न्यूनगंडाला कारणीभूत ठरत आहे. आभासी ओळख आणि प्रत्यक्ष व्यक्तिमत्त्व यातील दरी वाढत असून खऱ्या भावना दडपल्या जाण्याचा धोका निर्माण होत आहे.

खोटी माहिती, अफवा, द्वेषमूलक मजकूर आणि आभासी दिखावा यांचा मारा समाजाच्या विचारशक्तीवर गंभीर परिणाम करत आहे. फेक न्यूजमुळे सामाजिक तेढ, भीती आणि संभ्रम निर्माण होतो, तर लोकशाही प्रक्रियांवरही त्याचा विपरीत प्रभाव पडतो. सोशल मीडियावर तयार होणाऱ्या ‘इको चेंबर’मुळे एकाच विचारसरणीत अडकून राहण्याची सवय लागते आणि विरोधी मतांबद्दल असहिष्णुता वाढते. समूह मानसिकतेच्या प्रभावाखाली स्वतःचे स्वतंत्र मत हरवण्याचा धोका निर्माण होतो.

सायबर सुरक्षितता आणि गोपनीयतेचा प्रश्न आज अत्यंत गंभीर बनला आहे. वैयक्तिक माहितीचा गैरवापर, डेटा चोरी, ऑनलाईन फसवणूक, बनावट प्रोफाइल्स, सायबर बुलिंग आणि ट्रोलिंग यांसारख्या प्रकारांमुळे अनेकांना मानसिक, आर्थिक आणि सामाजिक त्रास सहन करावा लागतो. विशेषतः ज्येष्ठ नागरिक भावनिक अवलंबित्वामुळे आणि तांत्रिक अज्ञानामुळे फसवणुकीचे बळी ठरतात. सोशल मीडियाशी संबंधित कायदे, जबाबदाऱ्या, डिजिटल नागरिकत्व आणि ऑनलाईन नैतिकतेचे भान नसणे हीदेखील चिंतेची बाब आहे.

लहान मुले आणि किशोरवयीनांवर सोशल मीडियाचा परिणाम अधिक तीव्र स्वरूपाचा आहे. स्क्रीन अ‍ॅडिक्शनमुळे त्यांचा अभ्यास, एकाग्रता, चिकित्सक विचारशक्ती, शारीरिक आरोग्य आणि भावनिक समतोल ढासळत आहे. डोळ्यांचे विकार, मान-पाठदुखी, झोपेचा अभाव आणि जैविक घड्याळ बिघडणे हे शारीरिक दुष्परिणाम वाढत आहेत. ‘तात्काळ समाधान’ मिळवण्याच्या सवयीमुळे संयम कमी होऊन खोल विचार प्रक्रियेचा ऱ्हास होत आहे. अशा वेळी पालकांची सजग भूमिका, योग्य मार्गदर्शन आणि डिजिटल शिस्त अत्यंत आवश्यक ठरते.

भाषा, संस्कृती आणि मूल्यांवरही सोशल मीडियाचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसून येतो. भाषिक अभिव्यक्ती संक्षिप्त व अपूर्ण होत चालली असून सखोल वाचन-लेखनाची सवय कमी होत आहे. उपभोगवादी मानसिकतेचा प्रसार, लक्ष्यित जाहिराती आणि व्यावसायिक शोषण यामुळे मूल्यांची घसरण होत असल्याची जाणीव होते.

म्हणूनच सोशल मीडिया हा शाप की वरदान, याचे उत्तर माध्यमाच्या अस्तित्वात नसून त्याच्या वापरात दडलेले आहे. जसा चाकू योग्य वापरात उपयुक्त ठरतो आणि चुकीच्या वापरात घातक बनतो, तसाच सोशल मीडियाचाही परिणाम आपल्या विवेकावर अवलंबून आहे. स्वयंनियंत्रण, डिजिटल शिस्त, वेळेची मर्यादा ठरवणे, गरज असल्यास ‘डिजिटल डिटॉक्स’चा अवलंब करणे आणि ऑनलाईन वर्तनाबाबत नैतिक भान ठेवणे या सवयी आत्मसात केल्यास हे माध्यम निश्चितच जीवनसमृद्धीचे साधन ठरू शकते.

भविष्यात कृत्रिम बुद्धिमत्ता, अल्गोरिदम आणि तंत्रज्ञानाच्या वाढत्या प्रभावामुळे सोशल मीडिया मानवी विचार, आवडी-निवडी आणि निर्णयांवर अधिक सूक्ष्म नियंत्रण ठेवू शकतो. अशा वेळी सजगता, चिकित्सक दृष्टी, विवेक आणि आत्मपरीक्षण यांची गरज अधिक वाढते.

व्यक्तिमत्त्व विकासाच्या दृष्टीने सोशल मीडियाचा वापर ज्ञानवृद्धी, आत्मपरीक्षण, सर्जनशील अभिव्यक्ती आणि सकारात्मक सामाजिक सहभागासाठी झाला पाहिजे. आभासी जगात रमून वास्तव जीवन हरवू न देता, दोहोंमधील समतोल साधणे ही आजची अत्यंत महत्त्वाची गरज आहे.

अखेरीस असे म्हणावेसे वाटते की सोशल मीडिया स्वतः चांगला किंवा वाईट नाही; तो आपल्या विचारांचा, मूल्यांचा आणि निवडींचा आरसा आहे. आपण त्याचा उपयोग कसा करतो, यावरच तो शाप ठरतो की वरदान. सजग, संवेदनशील, नैतिक आणि विवेकी वापरातूनच सोशल मीडिया मानवी जीवन अधिक अर्थपूर्ण, सशक्त आणि समृद्ध करू शकतो.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई
दिनांक : १४/१२/२०२५ वेळ : १२:३३
भ्रमणध्वनी : ९९८७७४६७७६