अभिप्राय : “धोका इथेच आहे” – प्रकाश सावंत

अभिप्राय : “धोका इथेच आहे” – प्रकाश सावंत 

प्रकाश सावंत यांचा “धोका इथेच आहे” हा लेख वाचताना सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत मुंबईच्या हृदयाचे ठोके जणू कागदावर उमटताना जाणवतात. हा केवळ एक सामाजिक लेख नाही, तर आपल्या काळजाला भिडणारा — आपलेपणाच्या नात्याचा, संस्कृतीचा, सभ्यतेचा आणि संवेदनशीलतेचा एक अंतर्मुख आरसा आहे. सावंत यांनी अत्यंत प्रभावी शब्दांनी मुंबईच्या अस्मितेचा आणि तिच्या सत्वाचा मागोवा घेत, आजच्या काळातील संकटांना समोरासमोर उभे केले आहे. लेखातील प्रत्येक परिच्छेद मुंबईचे वैभव सांगतानाच तिच्या जखमाही दाखवतो; आणि हेच त्याचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य आहे.

लेखाच्या आरंभीच लेखक वाढती लोकसंख्या, महागाई, बेरोजगारी आणि जातीयवाद या आजच्या भारताच्या मूलभूत समस्यांचा उल्लेख करून सांगतात की खरा धोका या बाह्य अडचणींमध्ये नाही, तर “आपलेपणाची भावना नष्ट होण्यात” आहे. ही ओळ संपूर्ण लेखाचा केंद्रबिंदू ठरते. कारण ‘मुंबई आपली आहे’ हा केवळ घोष नाही, तर प्रत्येक नागरिकाने आत्मसात करावा असा जिवंत संकल्प आहे — आणि त्याचाच विसर पडणे हा सर्वात मोठा धोका आहे.

लेखकाने मुंबईचे ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वैभव ज्या प्रेमळपणे मांडले आहे, ते एक चलतचित्र वाटते. छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस, राजाबाई टॉवर, गेटवे ऑफ इंडिया, क्रॉफर्ड मार्केट, आर्ट डेको सिनेमा गृहं – या इमारतींचे केवळ वास्तुशिल्प नव्हे, तर त्यामागील सांस्कृतिक वारसा लेखकाने इतक्या उत्कटतेने रेखाटला आहे की वाचकाच्या मनात त्या ठिकाणांचे जिवंत चित्र उभे राहते. त्याचबरोबर मुंबईच्या सर्वधर्मीय सहअस्तित्वाचा अप्रतिम गौरव लेखकाने केला आहे. मंदिरे, चर्च, दर्गे, गुरुद्वारे — सगळ्यांमधून ओसंडणारी एकात्मतेची भावना जणू या लेखातही नांदते आहे.

मुंबईची खाद्यसंस्कृती, शिक्षण, आरोग्य, खेळ आणि चित्रपटजगत यांचे केलेले वर्णन हे एक रंगीत कोलाज आहे. लेखकाचे निरीक्षण सूक्ष्म आणि हृदयस्पर्शी आहे — “मुंबईने सर्वांना आपलेसे केले, पण आपण तिला विसरू लागलो” या भावनेतूनच लेखाचा खरा वेदनाबिंदू उमटतो.

लेखाच्या उत्तरार्धात मुंबईच्या वर्तमान स्थितीचे केलेले विवेचन अत्यंत वास्तववादी आणि प्रबोधनात्मक आहे. झपाट्याने उभी होत जाणारी टॉवर संस्कृती, घटणारी हरित क्षेत्रे, वाढते प्रदूषण, बकालपणा आणि वाढता भ्रष्टाचार — या साऱ्या समस्यांवर लेखक केवळ टीका करत नाहीत, तर त्यामागील मानवी बेफिकीरीवर नेमके बोट ठेवतात. “आपलेपणाची भावना हरवणे हाच खरा धोका” हा निष्कर्ष फक्त चेतावणी नाही, तर आत्मपरीक्षणाची हाक आहे.

लेखाचा शब्दसंग्रह परिष्कृत, परंतु सहज आहे. भाषेतील अलंकारिकता जबरदस्तीची वाटत नाही; उलट ती प्रवाहात विलीन झालेली भासते. उपमा, प्रतीकं, पुनरुक्ती, प्रश्नोत्तराचा वापर आणि भावनांचा उतार-चढाव हे सर्व मिळून लेखाला काव्यात्म रंग देतात. त्याचबरोबर सामाजिक प्रबोधनाचा हेतूही ठळकपणे प्रकर्षाने जाणवतो.

संपूर्ण लेख वाचकाला दोन प्रवाहांमध्ये वाहवत नेतो — एक म्हणजे अभिमानाचा, की आपण अशा अद्वितीय महानगरीचे नागरिक आहोत; आणि दुसरा म्हणजे वेदनेचा, की आपणच तिच्या आत्म्यापासून दूर जाऊ लागलो आहोत. हा लेख केवळ मुंबईपुरता मर्यादित राहत नाही, तर प्रत्येक शहर, प्रत्येक नागरिकाला आपल्या जबाबदारीची जाणीव करून देतो.

“हे शहर आपले आहे” — या वाक्याला लेखकाने ज्या उत्कटतेने जीवन दिले आहे, तीच लेखाची खरी ताकद आहे. म्हणूनच “धोका इथेच आहे” हा लेख मुंबईच्या संस्कृतीवरील प्रेमगीतही आहे आणि तिच्या वर्तमानावरील इशाराही.

एकंदरीत — हा लेख आशयघन, भाषिकदृष्ट्या संपन्न, विचारप्रधान आणि भावनांनी ओतप्रोत आहे. तो मनाला भिडतो, अंतर्मुख करतो आणि शेवटी सांगतो — मुंबई फक्त पाहायची जागा नाही, ती जपायची जबाबदारी आहे. आणि जोपर्यंत ही जाणीव प्रत्येकाच्या अंत:करणात जिवंत आहे, तोपर्यंत धोका तिथेच आहे हा इशारा फक्त लेखातच राहील, वास्तवात नाही.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : ०२/११/२०२५ वेळ : ११:०७