अभिप्राय – तपोवनातील असंतोष — पर्यावरणप्रेमींच्या वेदनेचा आवाज

अभिप्राय – तपोवनातील असंतोष — पर्यावरणप्रेमींच्या वेदनेचा आवाज

 

प्रकाश सावंत यांचा ‘तपोवनातील असंतोष’ हा लेख वाचताना जाणवणारी तीव्रता केवळ माहितीपुरती मर्यादित राहत नाही; उलट ती निसर्गाच्या धडधडीतून उसळलेल्या वेदनेच्या स्पंदनाशी वाचकाला अंतर्मुखपणे जोडते. तपोवनातील झाडांवर आलेली संकटछाया ही केवळ हवामानातील बदलाची नोंद नाही, तर भूमातेच्या अंत:करणात उमटलेल्या वेदनेचा एक जिवंत दस्तऐवज आहे. लेखकाची संवेदनशिलता आणि प्रभावी लेखनभाषा या वेदनेला हळुवारपणे उलगडत असताना तिच्या प्रखरतेलाही तितक्याच सामर्थ्याने अधोरेखित करते. त्यामुळे पर्यावरण संवर्धनाचा प्रश्न हा वैचारिक न राहता, प्रत्येक वाचकाच्या वैयक्तिक जबाबदारीचा आणि अंतर्मुखतेचा विषय ठरू लागतो.

लेखातील भाषा काव्यमय आणि विवेचनात्मक अशा दोन्ही स्तरांवर समृद्ध आहे. संतवाङ्मयातील अभंग, संवैधानिक तरतुदी, सांस्कृतिक परंपरा आणि समकालीन प्रशासकीय विसंगती यांची सांगड लेखकाने अत्यंत नेमकेपणाने घातली आहे. मेट्रोखालील आरेची कत्तल, कोकणातील खाणमाफियांचा अंमल, पुण्याच्या टेकड्यांवर बिल्डर माफीयांचा उच्छाद आणि समृद्धी महामार्गाच्या निमित्ताने झालेली निसर्गहानी—ही उदाहरणे लेखाच्या तर्कशुद्धतेला वस्तुनिष्ठ बळ देतात. त्यामुळे लेख केवळ भावनेत अडकत नाही, तर अभ्यासपूर्णतेच्या भक्कम पायावर उभा राहून मनावर कायमची छाप सोडतो.

तपोवनातील झाडतोड प्रक्रियेत झालेल्या कायदेशीर आणि प्रशासकीय त्रुटींचे लेखकाने केलेले विश्लेषण विशेष उल्लेखनीय आहे. स्थानिक व राज्य प्राधिकरणांच्या अधिकारक्षेत्रातील विरोधाभास, जनसुनावण्यांकडे झालेली उपेक्षा आणि निर्णयप्रक्रियेतील अपूर्णता—या सर्व बाबींमधून नैसर्गिक न्यायाचे उल्लंघन कसे सहज घडते याचे खिन्न वास्तव उभे राहते. भावनिक आवेशाबरोबरच तर्कशुद्धतेचा असा सुसंवादी मेळ लेखनाला सखोल अर्थवाहीपणा प्रदान करतो. या दृष्टीने पर्यावरण संरक्षणाचा प्रश्न भावनिक आवाहनापलीकडे जात सामाजिक, संविधानिक आणि नैतिक कर्तव्य म्हणून समोर उभा राहतो.

लेखातील आंदोलनांचे संदर्भ—चिपको शैलीतील झाडांना मिठी मारण्यापासून मानवी साखळ्यांपर्यंत, पर्यावरणगीतांपासून तपोवनातील सामूहिक प्रतिकारापर्यंत—निसर्गासाठी उभ्या राहिलेल्या जनआंदोलनांचा जिद्दीचा स्वर अधोरेखित करतात. त्यातच सयाजी शिंदे यांची ‘निसर्ग वारकरी’ म्हणून केलेली उल्लेखनीय प्रतिमा लेखाला आशेचा आल्हाददायक किरण देते. वृक्षप्रसाद, बियांच्या मोहिमा आणि “चला सावली पेरू या” यांसारख्या संकल्पना लेखातील ताणलेल्या भावविश्वात एक दिलासा आणतात, तर दुसरीकडे प्रशासनिक दावे आणि प्रत्यक्ष घडामोडीतील विसंगतींचे थेट आणि जिवंत वर्णन वाचकाला वास्तवाची जाण करून देते.

लेखाचा एकूण भावरस हा वेदना, जागृती आणि आशा—या त्रिवेणीचा संतुलित संगम आहे. झाडतोड ही केवळ लाकडांची कटाई नसून भूमातेच्या उरात घातलेली कुऱ्हाड आहे, ही भावना लेखकाने जरी शब्दशः न मांडताही प्रत्येक ओळीतून ती प्रकर्षाने जाणवते. लेख वाचकाला थांबवून विचारायला लावतो की पर्यावरणरक्षण ही काही निवडक कार्यकर्त्यांची जबाबदारी नव्हे; ती आपल्या संस्कृतीची, अस्मितेची आणि भविष्यातील शाश्वततेची सामूहिक गरज आहे. म्हणूनच ‘तपोवनातील असंतोष’ हा केवळ एखाद्या निर्णयाचा किंवा आंदोलनाचा उल्लेख राहत नाही; तो अस्वस्थता, सजगता आणि कृतीची प्रेरणा देणारा एक महत्त्वपूर्ण आणि मनाला खोलवर स्पर्श करणारा लेख ठरतो.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक: ३०/११/२०२५ वेळ : १६:३८