रसग्रहण – कविता – या नभाने या भुईला दान द्यावे — ना. धों. महानोर

अभिजात मराठी साहित्य सेवा संघ, महाराष्ट्र राज्य आयोजित

मराठी भाषा गौरव दिनानिमित्त

१७ ऑक्टोबर वाचन प्रेरणा दिन निमित्त काव्य रसग्रहण स्पर्धा २०२५

कविता : या नभाने या भुईला दान द्यावे — ना. धों. महानोर

या नभाने या भुईला दान द्यावे

आणि या मातीतून चैतन्य गावे।

कोणती पुण्ये अशी येती फळाला,

जोंधळ्याला चांदणे लगडून जावे।

या नभाने या भुईला दान द्यावे

आणि माझ्या पापणीला पूर यावे।

पाहता सुगंधकांती सांडलेली,

पाखरांशी खेळ मी मांडून गावे।

गुंतलेले प्राण या रानात माझे,

फाटकी ही झोपडी, काळीज माझे।

मी असा आनंदून बेहोष होता,

शब्दगंधे तू मला वाहून घ्यावे॥

रसग्रहण

ना. धों. महानोर यांची कविता “या नभाने या भुईला दान द्यावे” ग्रामीण जीवन, निसर्ग आणि मानवी अंतःकरणातील संवाद प्रभावीपणे मांडते. ती ग्रामीण जीवनाच्या सौंदर्याची आणि अंतःकरणातील उत्कटतेची साक्ष देते. कवीने आकाश, भूमी, माती, झोपडी, चांदणे, पाखरं यांतून जीवनातील आनंद आणि आत्मिक समृद्धी प्रकट केली आहे. निसर्गाशी एकरूप होणं ही कवितेची प्राणशक्ती आहे.

कवितेची सुरुवात “या नभाने या भुईला दान द्यावे” या ओळीने होते, जी भावार्थ स्पष्ट करते. आकाशाचे दान भूमीला मिळावे — म्हणजे पर्जन्य, प्रकाश आणि जीवनदायी शक्ती मातीमध्ये रुजून नवचैतन्य निर्माण करावे. ही कल्पना शेतीप्रधान भारताचे प्रतीक असून जीवनातील नूतनता आणि फलप्राप्तीचे दैवी तत्त्व दर्शवते.

“जोंधळ्याला चांदणे लगडून जावे” या ओळीत ग्रामीण सौंदर्य, साधेपणा आणि श्रमगौरव दिसतो. जोंधळा मेहनती शेतकरी, चांदणे आशा व तेजाचे प्रतीक. या द्वंद्वातून कष्ट आणि आनंद यांचा समतोल जाणवतो. “आणि माझ्या पापणीला पूर यावा” ही ओळ भावनांचा तीव्र ओलावा व्यक्त करते; हा पूर अंतर्मनातील उत्कटता आणि निसर्गाशी आत्मबंध दर्शवतो.

“फाटकी ही झोपडी, काळीज माझे” या ओळीत भौतिक गरिबी असूनही आत्मिक समाधान, धैर्य आणि आनंद प्रकट होतो. झोपडी साधेपणाचे, काळीज आत्मविश्वासाचे प्रतीक. शेवटची ओळ “शब्दगंधे तू मला वाहून घ्यावे” भावनात्मक उत्कर्ष दर्शवते. “शब्दगंध” कविच्या आत्मानुभूतीचे सुगंधित प्रतीक आहे, जे निसर्ग, मानव आणि ईश्वर यांना जोडते.

कवितेतील स्वर–व्यंजनांचे संयोजन आणि ताल मुक्तछंदात प्रभावी आहे. “या नभाने या भुईला दान द्यावे” मधील दीर्घ स्वर संथ लय निर्माण करतात. ध्वनीमालिका कवितेच्या गेयतेला बळ देते. ग्रामीण संदर्भ — शेती, पाखरं, झोपडी, जोंधळा — यांमुळे श्रम, साधेपणा आणि निसर्गाशी सुसंवाद जिवंत होतो.

अलंकारदृष्ट्या उपमा, रूपक, पुनरुक्ती, अनुप्रास आणि ध्वनीमालिका यांचा सुंदर समन्वय आहे. “जोंधळ्याला चांदणे लगडून जावे” मध्ये उपमा व रूपक, तर “शब्दगंधे” मध्ये ध्वनीमालिकेचे सौंदर्य जाणवते. मुख्यतः शांतरस असून काही ठिकाणी करुणारस झलकते. भावछटा — निसर्गप्रेम, कृतज्ञता, आत्मिक आनंद आणि सर्जनशील समर्पण — प्रभावीपणे प्रतिबिंबित झाल्या आहेत.

तालबद्धता आणि मुक्तछंदाचा प्रवाह संतुलित आहे; प्रत्येक ओळ स्वतंत्र असूनही एकत्र गुंफलेली आहे. त्यामुळे कविता गीतात्मक सलगतेसह मनाला स्पर्श करते. ही कविता भूमी, आकाश आणि मानव यांच्यातील एकात्मता, ग्रामीण साधेपणा, श्रमगौरव आणि निसर्गाशी सुसंवाद दाखवते. ती वाचकाच्या मनावर स्थायी ठसा उमटवते व आध्यात्मिक अनुभूती देते. महानोरांच्या काव्यदृष्टीत निसर्ग हा जीवनाचा आत्मा आहे; ही कविता त्याचे उत्कृष्ट प्रतिबिंब ठरते.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : ०७/१०/२०२५ वेळ : १०:०८