लेख – सेवाव्रती दीपस्तंभ : डॉ. जी. जी. पारीख

लेख – सेवाव्रती दीपस्तंभ : डॉ. जी. जी. पारीख

डॉ. जी. जी. पारीख हे आदर्श व्यक्तिमत्त्व होते, ज्यांचे जीवन सतत समाजसेवेच्या प्रकाशात उजळत राहिले. बालपणापासूनच त्यांनी सामाजिक विषमता, गरिबी आणि उपेक्षित घटकांचा अनुभव घेतला. या अनुभवातूनच त्यांना समाजासाठी कार्य करण्याची प्रेरणा मिळाली. शालेय व महाविद्यालयीन जीवनात त्यांनी नैतिक मूल्ये, समानता आणि लोककल्याणाची भावना आत्मसात केली. त्यांच्या निर्णयात नेहमी समाजहित प्राधान्यक्रमावर ठेवले गेले. आर्थिक अडचणी, अपयश किंवा तुरुंगवासाने त्यांचा ध्यास कमी केला नाही. संयम, धैर्य, परिश्रम आणि सत्यनिष्ठा या गुणांनी त्यांचे व्यक्तिमत्त्व अधोरेखित झाले. त्यांनी विद्यार्थ्यांमध्ये आत्मविश्वास आणि नेतृत्वाचे बीज रुजवले. युवक-युवती आणि समाजसेवी वर्गावर त्यांचा गहन प्रभाव पडला. संघर्षातून शिकवलेली धैर्यशक्ती, समाजासाठी समर्पण, लोकशाही मूल्ये आणि नैतिक जबाबदारी यांनी त्यांचे व्यक्तिमत्त्व अविस्मरणीय बनवले. अनेकांनी त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली समाजकार्य सुरू केले. आजही पिढ्यांना त्यांच्या अनुभवातून प्रेरणा मिळते. प्रत्येक पिढीला धैर्य आणि समाजसेवेची शिकवण मिळाली. “लोकांच्या न्यायासाठी झगडणे हाच जीवनाचा सर्वोच्च अर्थ,” असे त्यांनी नेहमी सांगितले. त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे रूप दीपस्तंभासारखे होते, ज्याचा प्रकाश अंधकारात आजही मार्ग दाखवतो.

राजकारणात सक्रिय असतानाही डॉ. पारीख कधीही सत्ता, पद किंवा कीर्तीच्या मोहात अडकले नाहीत. १९४२ च्या भारत छोडो आंदोलनात त्यांनी तुरुंगवास भोगला. आणीबाणीच्या काळात पुन्हा कारावास स्वीकारला. या अनुभवांनी त्यांच्या धैर्य, संयम आणि संघर्ष करण्याच्या मानसिकतेला अधिक दृढता दिली. समाजवादी पक्षाच्या स्थापनेत त्यांनी अग्रभागी राहून काम केले. ग्रामीण, महिला, युवक या सर्व घटकांसाठी न्याय, समानता आणि आत्मसन्मान याची जाणीव निर्माण केली. स्थानिक, प्रादेशिक आणि राष्ट्रीय स्तरावर त्यांनी नेतृत्वगुणांचा प्रभाव दाखवला. युवक-युवतींसाठी शिबिरे, कार्यशाळा आणि संवाद सत्र आयोजित करून नेतृत्व, समाजसेवा आणि नैतिक मूल्ये शिकवली गेली. त्यांच्या मार्गदर्शनामुळे स्थानिक समुदाय सजग, जबाबदार आणि एकत्रित झाला. त्यागाची जाणीव युवकांमध्ये रुजू लागली. त्यांच्या अनुभवामुळे समाजातील नैतिकता दृढ झाली, लोकशाही मूल्ये जिवंत राहिली आणि पिढ्यांना सामाजिक उत्तरदायित्वाची शिकवण मिळाली. त्यांच्या कार्यातून व्यक्ती स्वतःला ओळखायला शिकते, समाजाप्रति जबाबदारीची जाणीव दृढ होते.

गांधीजींबद्दल डॉ. पारीख यांचे प्रेम भक्तीसमान होते. सेवाग्राम आश्रमातील गांधी कुटीचे अनुकरण करून त्यांनी समाजसेवेचा आदर्श उभा केला. खादी फक्त वस्त्र नव्हे, तर संयम, त्याग, नैतिकता आणि स्वदेशी मूल्यांचे प्रतीक मानले. त्यांनी जनसामान्यांना स्वदेशी उत्पादनांचे महत्त्व समजावले. आत्मनिर्भरतेच्या मार्गावर चालण्याची शिकवण दिली. प्रत्यक्ष उदाहरण म्हणून, त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली तारा गावातील महिला एकत्र येऊन खादीचे कापड विणणे, हस्तकलेत काम करणे, नैसर्गिक साबण तयार करणे यासारखे उपक्रम सुरू केले. यामुळे महिलांना आर्थिक स्वावलंबन मिळाले. आत्मविश्वास वृद्धिंगत झाला. प्रशिक्षण सत्र, शिबिरे किंवा संवादातून युवक-युवतींना नेतृत्व, आत्मविश्वास, समाजसेवा आणि नैतिक मूल्ये शिकवली गेली. त्यांच्या मार्गदर्शनामुळे ग्रामीण समाजात सजगता, स्वावलंबन आणि नैतिक जागरूकता रुजवले गेले. खादी आणि ग्रामोद्योग यांना त्यांनी उपजीविकेची साधने न मानता आत्मनिर्भरतेचे प्रतीक बनवले.

डॉ. पारीख यांनी ग्रामीण विकास आणि स्वावलंबनावर विशेष भर दिला. सेंद्रिय शेती, कुंभारकाम, तेलघाणी, लाकडी हस्तकला, साबणनिर्मिती यासारखे उद्योग त्यांनी चालवले. स्थानिक संसाधनांचा योग्य वापर करून उत्पादन वाढवले. महिला आणि युवकांना कौशल्यविकासासाठी प्रशिक्षण दिले. आर्थिक स्वावलंबनामुळे सामाजिक समन्वय, आत्मविश्वास आणि नेतृत्व मूल्ये वाढली. प्रत्येक उपक्रमातून ग्रामीण समाजात सकारात्मक बदल दिसले. स्थानिक अर्थव्यवस्था सुदृढ झाली. युवक-युवतींना उद्यमशीलता, नैतिकता आणि समाजसेवेची शिकवण मिळाली. उत्पादन विक्रीमुळे आत्मसन्मान वाढला. उदाहरणार्थ, गावातील कुंभारांनी पारंपरिक चाकावर नवे डिज़ाइन तयार केले, जे शहरात विकले गेले. स्थानिक कलात्मकता जिवंत राहिली. त्यांच्या दूरदृष्टीच्या उपक्रमांमुळे समाज अधिक सशक्त झाला. पिढ्यांपर्यंत टिकणारे मूल्य निर्माण झाले.

युसूफ मेहरअली सेंटरची स्थापना १९६१ मध्ये पनवेलजवळील तारा गावात झाली. हे केंद्र उत्पादन, सामाजिक समन्वय आणि आत्मनिर्भरतेचे प्रतीक बनले. डॉ. पारीख यांच्या मार्गदर्शनाखाली सेंद्रिय शेती, हस्तकला, तेलघाणी, साबणनिर्मिती यासारखे उपक्रम चालवले गेले. केंद्रामुळे हजारो लोकांना रोजगार, आत्मसन्मान आणि समाजसेवेचा अनुभव मिळाला. गावकऱ्यांमध्ये सहकार्याची भावना रुजू झाली. युवापिढीला नेतृत्व आणि सामाजिक जबाबदारीची शिकवण मिळाली. महिलांना आर्थिक स्वावलंबन आणि कौशल्यविकासाची संधी मिळाली. स्थानिक संसाधनांचा योग्य वापर करून उत्पादन विक्रीसाठी तयार केले गेले. या उपक्रमांमुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्था सुदृढ झाली. प्रत्येक उपक्रमातून स्थानिक संस्कृती आणि परंपरा जिवंत राहिली. डॉ. पारीख यांच्या दूरदृष्टीने केंद्र ग्रामीण विकासाचे प्रेरणास्थान बनले, ज्याचा परिणाम आजही हजारो लोकांवर दिसतो.

डॉ. पारीख यांचे कार्य फक्त सामाजिक व आर्थिक क्षेत्रापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी राजकीय, नैतिक आणि सांस्कृतिक क्षेत्रातही महत्त्वाची भूमिका बजावली. लोकशाही टिकवण्यासाठी त्याग, संघर्ष आणि नेतृत्व मूल्ये समाजात रुजवली. समाजातील उपेक्षित घटकांना न्याय मिळावा, यासाठी सतत प्रयत्न केले. स्थानिक, प्रादेशिक आणि राष्ट्रीय स्तरावर उपक्रम यशस्वी केले. युवकांना समाजासाठी लढण्याची प्रेरणा दिली. प्रत्येक शिबिरातून नैतिक, सामाजिक आणि नेतृत्व मूल्ये शिकवली गेली. संघर्षातून मिळालेली शिकवण समाजातल्या प्रत्येक स्तरावर पोहोचवली गेली. त्यांच्या दूरदृष्टीने लोक अधिक सजग आणि जबाबदार झाले. समाजातील विविध घटकांमध्ये समानता, सहकार्य आणि सामाजिक जबाबदारीची जाणीव निर्माण झाली. त्यांच्या अनुभवामुळे पिढ्यांना सामाजिक, नैतिक आणि नेतृत्व मूल्ये आत्मसात करण्याची संधी मिळाली.

डॉ. पारीख हे महिला सक्षमीकरणाचे प्रखर प्रणेते होते. प्रशिक्षण, कौशल्यविकास आणि आर्थिक स्वावलंबनामुळे अनेक महिलांनी व्यवसाय सुरू केला. बालशिबिर, युवक-युवतींसाठी नेतृत्व शिबिरे आणि कार्यशाळांमुळे युवा पिढी नैतिक, सामाजिक आणि नेतृत्व गुणांनी सज्ज झाली. प्रत्येक उपक्रमातून व्यक्तिमत्त्व विकास, नैतिकता आणि सामाजिक जबाबदारी शिकवली गेली. महिलांना फक्त कौशल्य नव्हे, तर आत्मविश्वास, निर्णयक्षमता आणि नेतृत्व विकसित करण्याची संधी मिळाली. समाजात समानता, सहयोग आणि सहभागाची जाणीव रुजू झाली. त्यांच्या कार्यामुळे स्थानिक समुदाय अधिक सशक्त झाला. प्रत्येक उपक्रमात त्यांनी नैतिकता आणि समाजसेवेची शिकवण दिली. महिला, युवक आणि समाजातील उपेक्षित घटक पुढाकार घेण्यास सक्षम झाले. त्यांच्या कार्यातून समाजातील प्रत्येक घटक आत्मविश्वासी बनला.

पर्यावरण संवर्धन आणि शाश्वत विकासही डॉ. पारीख यांच्या कार्याचा अविभाज्य भाग होते. सेंद्रिय शेती, नैसर्गिक संसाधनांचा संतुलित वापर, पाण्याचे संवर्धन आणि जैवविविधता राखण्यावर त्यांनी भर दिला. गावकऱ्यांमध्ये पर्यावरण-जागरूकता रुजू झाली. विद्यार्थी आणि युवकांनी नैसर्गिक साधनांचे महत्त्व समजून घेतले. उत्पादन प्रक्रिया पारंपरिक कौशल्य आणि आधुनिक तंत्रज्ञान यांचा समतोल राखून केली गेली. शाश्वत विकासासाठी प्रत्येक उपक्रम प्रभावी ठरला. पर्यावरण-जागरूकतेमुळे समाज सजग झाला. पिढ्यांना नैतिक आणि शाश्वत दृष्टिकोन शिकवला गेला. प्रत्येक उपक्रमातून त्यांच्या नेतृत्व, दूरदृष्टी आणि समाजसेवेचे मूल्य स्पष्ट झाले. त्यांच्या कार्यातून नैसर्गिक संसाधनांचे संवर्धन आणि शाश्वत समाजाची जाणीव समाजात पेरली गेली.

डॉ. पारीख यांचे जीवन आणि कार्य काळाच्या पलीकडे जाऊन प्रेरणा देतात. खादी, ग्रामोद्योग, स्वदेशी, समाजवाद, लोकशाही आणि नैतिक मूल्यांची आग त्यांच्या कार्यातून आजही धगधगतआहे. त्यांच्या स्मृती म्हणजे अविरत दीपस्तंभ. जो अंधकाराला फटकारतो, आशेचा प्रकाश पसरवतो आणि प्रत्येक हृदयाला समाजासाठी लढण्याची प्रेरणा देतो. प्रत्येक पिढी त्यांच्या आदर्शातून शिकत आहे. स्थानिक आणि राष्ट्रीय स्तरावर त्यांच्या कार्याचा प्रभाव टिकून आहे. युवा पिढी त्यांच्या मार्गदर्शनातून प्रेरणा घेते. त्यांच्या आदर्शाने सशक्त समाज घडवला गेला. प्रत्येक हाताच्या मेहनतीत आणि स्वप्नात त्यांचे ध्येय दृढ होत राहते. त्यांच्या कार्याचे बीज आजही समाजात अंगूर आहे. त्यांच्या शिकवणीमुळे समाजातील नैतिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक मूल्ये जिवंत राहतात. त्यांच्या विचारांचा मार्ग आणि आदर्श सर्व पिढ्यांसाठी दीपस्तंभ ठरतो.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक: ०३/१०/२०२५ वेळ : १९:०८

https://diggajvaratahar68.blogspot.com/2025/10/blog-post_81.html?m=1