लेख – महाराष्ट्रातील कामगार साहित्य विश्व

लेख – महाराष्ट्रातील कामगार साहित्य विश्व

महाराष्ट्राच्या साहित्यक्षेत्रात कामगार साहित्य हा स्वतंत्र, संघर्षशील आणि जिवंत प्रवाह आहे, जिथे घामाचे थेंब शब्दांत रूपांतरित होतात, हातोड्याच्या ठोक्यांमध्ये कविता झंकारते, आणि माणूस आपल्या श्रमातून, वेदनेतून, जगण्याच्या लढाईतून शब्दांना आत्मा देतो. या साहित्याचा उगम कारखान्यांतून झाला असला तरी त्याचे मूळ माणसाच्या अस्तित्वात आणि आत्मसन्मानाच्या झगड्यात दडलेले आहे.

कामगार साहित्य फक्त एका वर्गाचे लेखन नाही, तर समाजाच्या कण्याचे प्रतिबिंब आहे. हे साहित्य बौद्धिक प्रयोगातून नव्हे, तर जळत्या भट्ट्यांतून, कारखान्यांच्या धुराड्यांतून, बंद पडलेल्या गिरण्यांच्या काळोखातून, पोटासाठी झगडणाऱ्या हातांच्या थरथरण्यातून जन्मले आहे. औद्योगिक क्रांतीनंतर मुंबई, ठाणे, पुणे, नाशिक, सोलापूर, नागपूर यांसारख्या शहरांनी नवी ओळख घेतली. शेकडो लोक आपल्या गावांमधून उपजीविकेसाठी शहरांत आले आणि श्रमिकांच्या या लोंढ्यांनी महाराष्ट्राला औद्योगिक रूप दिले. पण या प्रगतीच्या मागे दडलेली मानवी किंमत — हाच विषय कामगार साहित्याने उघडपणे मांडला.

कामगार साहित्याचा पाया समाजशास्त्रात खोलवर रुजलेला आहे. वर्गसंघर्ष, भांडवलशाही व्यवस्थेची क्रूरता आणि समाजवादी विचारांची जाणीव या सगळ्या शक्तींनी एकत्र येऊन या साहित्याची पायाभरणी केली. मार्क्सवादी आणि आंबेडकरी विचारसरणीचा संगम या प्रवाहात दिसतो. “सर्वहारा वर्गाने जग जिंकावे” ही मार्क्सची हाक आणि “शिका, संघटित व्हा, संघर्ष करा” ही आंबेडकरांची शिकवण — या दोन्हींचा प्रतिध्वनी कामगार कवितेत ऐकू येतो.

बाबूराव बागूल यांच्या जेव्हा मी कामगार झालो (१९६५) या कथासंग्रहात या संघर्षाचा वास्तववादी चित्रपट उभा राहतो. शंकर पाटील यांच्या कथांमधून ग्रामीण कामगारांचे दुःख बोलते. नामदेव ढसाळ, नारायण सुर्वे, अण्णाभाऊ साठे यांची लेखणी ही कामगारांच्या आत्म्याची लेखणी आहे. नारायण सुर्व्यांचे “माझं हे जगणं म्हणजे झोपडपट्टीच्या खालच्या गल्ल्यांतील गाणं” हे वाक्य केवळ विधान नाही, तर महाराष्ट्राच्या कामगार संस्कृतीचा आत्मस्वर आहे.

कामगार साहित्याचा उगम १९३०–४० च्या काळात झाला, जेव्हा गिरण्या, गोदी, रेल्वे, साखर कारखाने, पोलाद उद्योग यामध्ये काम करणाऱ्या माणसांचा वर्ग निर्माण झाला. पण त्यांच्या दुःखाला, श्रमाला, संघर्षाला समाजाच्या मुख्य प्रवाहात स्थान नव्हते. त्यांना आवाज देणारे लेखक पुढे “कामगार साहित्यिक” म्हणून ओळखले जाऊ लागले. अण्णाभाऊ साठे यांनी लोकभाषेतून सामान्य माणसाच्या कथा सांगितल्या — फकिरा (१९५७) ही कादंबरी केवळ एका बंडखोराची गोष्ट नाही, तर कामगारांच्या स्वातंत्र्यलढ्याचे प्रतीक आहे.

नारायण सुर्व्यांच्या कवितेत गिरणीच्या धुराड्याखालचा प्रकाश आहे, हातोड्याच्या ठोक्यांतून उमटणारा ताल आहे. “घामाचा थेंब म्हणजे माझं अक्षर” असं ते म्हणतात, आणि त्यांच्या कवितेत प्रत्येक शब्द घामानं ओली झालेली भाकर आहे. नामदेव ढसाळ यांच्या गोलपीठा (१९७२) संग्रहात मुंबईतील दलित आणि कामगार यांचा एकत्रित वेदनास्वर आहे. या दोन्ही प्रवाहांनी साहित्याला मानवी संवेदनांची नवी दिशा दिली.

स्त्री कामगारांचा अनुभव या साहित्याचा महत्त्वाचा भाग आहे. स्त्री कामगारांना केवळ श्रमाचा भार नव्हता, तर कुटुंब, समाज, उपेक्षा यांचा दुहेरी ताणही होता. गिरणी कामगार स्त्रिया, बीडीकामगार, स्वच्छता कामगार, विणकाम करणाऱ्या स्त्रिया — त्यांच्या अनुभवांची नोंद स्त्री लेखकांनी संवेदनशीलतेने घेतली. कमल देसाई यांच्या भिंती (१९८३) या कादंबरीत घरगुती श्रमिक स्त्रीची अंतर्गत लढाई दिसते. शांता शेळके, सरोजिनी वैद्य, मालती जोशी, विद्या करंदीकर, मंगला घाणेकर, वंदना गवळी, लता देसाई यांच्यासारख्या कवयित्रींनी स्त्री कामगारांच्या मानसिक, सामाजिक आणि आर्थिक संघर्षांना शब्द दिले. त्यांच्या कवितांमध्ये आत्मनिर्भरतेचा आणि सामर्थ्याचा स्वर आहे.

कामगार चळवळीबरोबरच लोकसंस्कृतीचा स्वतंत्र आविष्कार झाला. गिरणी गाणी, झोपडपट्टीतील गझला, पोस्टर कविता, रस्त्यावरच्या भिंतीवरील घोषवाक्यं — या सर्वांनी साहित्याची लोकाभिमुख बाजू जिवंत ठेवली. “घामाचे थेंब झरतात गीतात, हातोड्याचा आवाज तालात” ही लोककवितेची ओळ कामगारांच्या संस्कृतीचं प्रतीक आहे.

या प्रवाहाला बळ देणारे माध्यम म्हणजे नियतकालिके. लोकविकास, श्रमिक, साधना, लोकायत, जनवाणी, प्रेरणा, समता यांसारख्या मासिकांनी कामगार लेखकांना स्थान दिलं. या माध्यमांतून सामाजिक प्रश्न, वेतनविषयक संघर्ष, संघटनात्मक जागृती, स्त्री-पुरुष समानता यावर लेख प्रकाशित झाले. या नियतकालिकांनी साहित्यासोबत विचारांचं व्यासपीठही उभारलं.

कामगार साहित्य केवळ काव्य किंवा कथा या मर्यादेत राहिलं नाही. नाट्य आणि चित्रपट हेदेखील या चळवळीचे साधन ठरले. विजय तेंडुलकर, रणजीत देसाई, पू. ल. देशपांडे, गोविंद निहलाणी यांसारख्या लेखक-दिग्दर्शकांनी समाजातील कामगारवर्गाला रंगमंचावर आणि पडद्यावर स्थान दिलं. उंबरठा (१९७८), पण लाख चव्हाणी (१९८५), सिंहासन (१९८०), डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (१९९२), हस्तांतरण (१९८८) यांसारख्या चित्रपटांनी कामगारांच्या वेदना आणि सन्मान यांचा संघर्ष दाखवला.

१९७०–८० च्या दशकात औद्योगिक स्वरूप बदललं, गिरण्या बंद पडल्या, हजारो मजूर बेरोजगार झाले आणि साहित्य अधिक तीक्ष्ण झाले. नारायण सुर्वे यांच्या झोपडपट्टी (१९७१) आणि नामदेव ढसाळ यांच्या गोलपीठा या संग्रहांनी त्या काळातील मुंबईचं काळं वास्तव उघड केलं. या काळात दलित आणि कामगार साहित्य या दोन प्रवाहांनी एकत्रित होऊन “श्रम-समता” चा आवाज बुलंद केला. बाबूराव बागूल, लक्ष्मण माने, शंकर पाटील यांनी या दोन्ही प्रवाहांना जोडणारा दुवा सांधला.

कामगार साहित्य आणि दलित साहित्य यांच्यातील साम्य म्हणजे — आत्मसन्मानाचा शोध, माणुसकीचं मूल्य आणि अन्यायाविरुद्धचा संघर्ष. दोन्ही प्रवाहांनी एकत्रितपणे भारतीय समाजाच्या खालच्या थरातील माणसाला आवाज दिला. कामगार वर्ग म्हणजे केवळ कारखान्यातील नव्हे, तर समाजातील सर्व श्रमिक, जे आपलं अस्तित्व घडवण्यासाठी झटतात.

आजचा काळ डिजिटल आहे, पण कामगार साहित्याचा आत्मा तसाच जिवंत आहे. ब्लॉग, पॉडकास्ट, सोशल मीडिया, ई-पुस्तकांद्वारे अनेक कामगार लेखक आपला आवाज मांडतात. “घाम डिजिटल झाला, पण वेदना त्या तशाच आहेत” ही मर्मस्पर्शी ओळ आजच्या काळात खरी ठरते. श्रमसंवेदना.कॉम, कामगारवाणी, लोकसाहित्य मंच यांसारख्या डिजिटल उपक्रमांनी या प्रवाहाला नवा विस्तार दिला आहे.

कामगार साहित्याचा सौंदर्यशास्त्रीय आणि भाषिक पैलू अत्यंत वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. या कवितांमध्ये मशाल, हातोडा, भाकर, धूर, लोखंड, फॅक्टरी, मशिन, रात्र — ही सर्व प्रतीके जीवन आणि संघर्षाची रूपके आहेत. नारायण सुर्वे म्हणतात, “धुरात उभं आयुष्य माझं, तरीही मी उजेड शोधतो.” ही ओळ कामगार साहित्याच्या आशावादाचं प्रतीक आहे.

कामगार साहित्याचे शैक्षणिक आणि सामाजिक महत्त्व वाढत चालले आहे. अनेक विद्यापीठांमध्ये “कामगार साहित्य” हा अभ्यासक्रम समाविष्ट झाला आहे. विद्यार्थ्यांना समाजाच्या मुळाशी जाण्याची प्रेरणा या साहित्याद्वारे मिळते. विविध साहित्य संमेलने, श्रमसंवेदना कट्टा, कामगार कवी मंच, समता कविसंमेलन यांसारख्या उपक्रमांनी या प्रवाहाला ओळख दिली आहे.

कामगार साहित्य आपल्याला शिकवते की संघर्ष, आशा आणि मानवतेच्या संवेदनांमधूनच खरे साहित्य जन्म घेतं. या साहित्याने आपल्याला सांगितलं — माणूस केवळ आर्थिक प्रगतीसाठीच नाही, तर स्वाभिमान, समानता, मानवतेसाठी जगतो आणि त्याची कथा प्रत्येक घामाच्या थेंबात, प्रत्येक हातोड्याच्या ठोक्यात, प्रत्येक झोपडपट्टीतील क्षणात आहे.

शेवटी, कामगार साहित्य हे मानवतेचा आवाज आहे, श्रमिकांच्या आत्म्याची गाथा आहे, आणि समाजातील न्याय, समानता आणि स्वाभिमान यांचे जिवंत प्रतीक आहे. हे साहित्य केवळ शब्दांचा संग्रह नाही, तर जिवंत समाजाच्या संवेदनांचं दर्पण आहे, जे प्रत्येक वाचकाला संघर्ष करण्यास, जीवन जिंकण्यास आणि मानवतेसाठी लढण्यास प्रवृत्त करते. “श्रम हेच सृजन आणि सृजन हेच जीवन” — या संदेशाने हे साहित्य महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक, सामाजिक आणि साहित्यिक विश्वात अमरतेचा ठसा उमटवते.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर मुंबई

दिनांक: २४/१०/२०२५ वेळ : ०४:५०