लेख – आत्मपरीक्षण : व्यक्तिमत्व विकासाची सुवर्णकिल्ली

लेख – आत्मपरीक्षण : व्यक्तिमत्व विकासाची सुवर्णकिल्ली

जीवन म्हणजे सतत चालणारी एक अविरत यात्रा. या यात्रेत प्रत्येकजण यश, समाधान आणि आनंदाचा शोध घेत असतो. मात्र या प्रवासाला योग्य दिशा दाखवते ती स्वतःची ओळख. आपण कोण आहोत? आपल्या आत कोणते गुण दडलेले आहेत? कोणते दोष आपल्या प्रगतीला रोखून धरतात? या प्रश्नांची प्रामाणिक उत्तरे शोधण्याची कला म्हणजेच आत्मपरीक्षण. आत्मपरीक्षण हे केवळ आरशात चेहरा पाहण्यासारखे नसते; ते आत्म्याच्या गाभाऱ्यात डोकावण्यासारखे असते. जसा सूर्य आपल्या प्रकाशाने अंधार दूर करतो, तसाच आत्मपरीक्षणाचा प्रकाश अंतर्मनातील कमतरता दूर करून आपल्याला परिपूर्णतेकडे नेतो.

व्यक्तिमत्व विकास हा बाह्य देखाव्यावर नाही तर अंतर्गत गुणवृद्धीवर अवलंबून असतो. फुलाला सुगंध असेल तर त्याचे सौंदर्य वाढते; तसेच व्यक्तिमत्वालाही गुणांचा सुगंध लाभला तरच त्याची चमक वाढते. नम्रता, प्रामाणिकपणा, सहकार्यभाव, संयम, चिकाटी, मेहनत, कृतज्ञता हे गुण व्यक्तिमत्वाचे अलंकार आहेत. परंतु राग, मत्सर, आळस, नकारात्मकता, स्वार्थ, हेव्याची भावना हे दोष आपल्या प्रगतीला रोखून धरतात. आत्मपरीक्षणाच्या आरशात डोकावल्यावर हे दोन्ही पैलू स्पष्ट दिसतात. जो स्वतःच्या गुणांचे संवर्धन करतो आणि दोषांचे निर्मूलन करतो, तोच खऱ्या अर्थाने प्रगतीचा धनी ठरतो.

मनुष्याच्या मनात सागरासारख्या असंख्य शक्यता दडलेल्या असतात. पण त्या उलगडण्यासाठी आत्मजागरूकता आवश्यक आहे. आपण आपल्याकडे प्रामाणिक नजरेने पाहिले पाहिजे. उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याला आपल्या अभ्यासात उत्कृष्ट यश मिळवायचे असल्यास त्याने प्रथम आपल्या बलस्थानांची आणि कमतरतांची यादी करणे गरजेचे आहे. जर त्याला गणित चांगले जमत असेल पण इंग्रजी भाषेची भीती वाटत असेल, तर तो दोष दूर करण्याचा प्रयत्न करू शकतो. हाच दृष्टिकोन आपण आयुष्याच्या प्रत्येक क्षेत्रात ठेवला तर जीवनाची गुणवत्ता उंचावू शकते. आत्मपरीक्षण म्हणजे आपल्या आयुष्याच्या नकाश्यातील अंधारे कोपरे शोधून तिथे ज्ञानाचा दिवा लावणे.

आत्मपरीक्षण करताना फक्त गुण-दोषच नव्हे तर आपल्या मूल्यांचा विचार करणे आवश्यक आहे. प्रामाणिकपणा, इमानदारी, इतरांविषयी करुणा, सत्यनिष्ठा ही मूल्ये जर आपल्या आचरणात असतील तर व्यक्तिमत्व तेजस्वी बनते. तसेच जीवनात काय सर्वात महत्त्वाचे आहे हे ठरवण्यासाठी प्राथमिकता निश्चित करणे गरजेचे आहे. जेव्हा आपण आपल्या ध्येयांना योग्य क्रम देतो, तेव्हा आत्मपरीक्षणाला व्यावहारिक दिशा मिळते. महात्मा गांधींनी "सत्य आणि अहिंसा" या मूल्यांना जीवनाचा पाया मानून आत्मपरीक्षणाच्या जोरावर व्यक्तिमत्व घडवले. स्वामी विवेकानंदांनी आत्मजागरूकतेतून विश्वमानवतेचे तत्त्वज्ञान साकारले. अशी प्रेरणादायी उदाहरणे आपल्याला दाखवतात की योग्य मूल्ये आत्मसात केली, तर व्यक्तिमत्व केवळ स्वतःपुरते मर्यादित न राहता समाजासाठीही दीपस्तंभ ठरते.

आत्मपरीक्षण हे सुरुवातीला कठीण वाटते, कारण माणूस स्वतःचे दोष स्वीकारण्यास टाळाटाळ करतो. दोष मान्य करण्यासाठी नम्रता व स्वीकारभाव आवश्यक असतो. पण दोष दडपून ठेवले तरी ते आपल्याला मागे खेचतातच. एका कुशल शिल्पकाराने जशी खडबडीत दगडावर छिन्नी मारून सुंदर मूर्ती घडवावी, तसेच आत्मपरीक्षणाने आपण आपल्या दोषांवर घाव घालून सुंदर व्यक्तिमत्व घडवू शकतो. उदाहरणार्थ, कोणी फार रागीट स्वभावाचा असेल तर त्याने शांतपणे विचार करून स्वतःला आवर घालण्याचा सराव करणे आवश्यक आहे. सुरुवातीला अपयश येईल, पण प्रयत्न सुरू ठेवले तर हळूहळू यश निश्चित मिळते.

गुण-दोष ओळखणे म्हणजे स्वतःविषयी जागरूक राहणे. आपल्यातील एखादा दोष लक्षात आला की तो दूर करण्यासाठी योजना आखावी लागते. योजनेसाठी तीन टप्पे महत्त्वाचे असतात:

१) दोष मान्य करणे,

२) तो कमी करण्यासाठी कृती ठरवणे,

३) दररोज स्वतःला तपासून सुधारणे.

या प्रक्रियेत वेळेचे व्यवस्थापन फार महत्त्वाचे ठरते. वेळ वाया घालवणाऱ्या सवयी टाळून नियोजनबद्ध कृती केली तर दोष दूर करणे सोपे जाते. त्याचप्रमाणे, आत्मपरीक्षण हे नकारात्मक सवयी झटकून सकारात्मक सवयी निर्माण करण्याचे साधन ठरते.

आत्मपरीक्षणासाठी काही साधने फार उपयुक्त ठरतात. रोजची डायरी लिहिणे, ध्यानधारणा करणे, मौन पाळणे किंवा एखाद्या विश्वासू मित्राचा, गुरूचा प्रामाणिक अभिप्राय घेणे यामुळे आपल्याला स्वतःविषयी नवी जाणीव होते. आजच्या काळात मोबाईलवरील जर्नलिंग ॲप किंवा हॅबिट ट्रॅकर्स यांचाही वापर करता येतो. तसेच, आत्मपरीक्षण हा एकदाच करून संपणारा प्रयोग नसून आयुष्यभर चालणारी प्रक्रिया आहे. सातत्य हीच खरी गुरुकिल्ली आहे. जसे आरोग्यासाठी दररोज व्यायाम आवश्यक आहे, तसेच व्यक्तिमत्व सशक्त ठेवण्यासाठी दररोज आत्मपरीक्षण आवश्यक आहे. भगवद्गीतेमध्ये अर्जुनाने श्रीकृष्णाच्या मार्गदर्शनाने आत्मपरीक्षण करून आपली गोंधळलेली मनःस्थिती सुधरवली आणि योग्य कर्माचा मार्ग निवडला. अशा उदाहरणांतून दिसते की आदर्श व्यक्तींचे अनुकरण आत्मपरीक्षणाला अधिक परिणामकारक बनवते.

सुधारणा करताना नेहमीच मोठे बदल एकदम घडवता येत नाहीत. लहान लहान पावले उचलली तर मोठा प्रवास सहज पूर्ण होतो. दररोजचे छोटे प्रयत्न अखेरीस मोठ्या यशात परिवर्तित होतात. या प्रक्रियेत स्वतःला प्रोत्साहन देणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. दोष दिसले म्हणून स्वतःला दोषी समजणे नव्हे, तर “मी सुधारत आहे” हा आशावाद ठेवणे आवश्यक आहे. हेच आत्मपरीक्षणाला प्रगतीची खरी दिशा देते. या प्रवासात कृतज्ञतेची भावना जपणे महत्त्वाचे आहे. कारण कृतज्ञता व्यक्तिमत्वाला नम्र ठेवते, समाजाशी जोडून ठेवते आणि जीवनात समाधान देते.

शेवटी असे म्हणता येईल की, आत्मपरीक्षण हे जीवनातील अमूल्य साधन आहे. गुण-दोष ओळखणे आणि त्यावर सुधारणा करणे या प्रक्रियेमुळे माणूस केवळ चांगला नाही तर श्रेष्ठ घडतो. दोष झटकून टाकल्यावर व्यक्तिमत्वात निर्मळता येते; गुण जोपासल्यावर व्यक्तिमत्वात तेज येते. जसा शेतकरी काटेरी झुडपे काढून सुपीक शेतात सोनेरी धान पिकवतो, तसा आत्मपरीक्षणाने आपण आपल्या आयुष्याचे शेत सुपीक करतो. त्याचबरोबर सतत शिकण्याची वृत्ती आपल्याला नवीनतेकडे नेते आणि भविष्यातील ध्येये निश्चित करून जीवनाला सुव्यवस्थित दिशा देता येते. म्हणूनच, दररोज स्वतःला विचारूया – “आज मी कालपेक्षा अधिक चांगला झालो का?” हा प्रश्नच आपल्याला प्रगतीच्या शिखरावर नेणारा सुवर्णमंत्र आहे.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : ०४/०९/२०२५ वेळ : ०९:३६