लेख – दिशा भरकटलेलं नेतृत्व आणि आंदोलन

लेख – दिशा भरकटलेलं नेतृत्व आणि आंदोलन

आज महाराष्ट्राच्या राजकीय-सामाजिक पटलावर पुन्हा एक वादळ आलं आहे – मराठा आंदोलन. सुरुवातीला हे वादळ शेतकऱ्यांच्या आशा, विद्यार्थ्यांच्या स्वप्नांसाठी, बेरोजगार तरुणांच्या मनातील जळणाऱ्या आक्रोशासाठी होतं. काही भागातील गरीबी, शिक्षणासाठी निधी नसणे, बेरोजगारीची तहान आणि शेतकऱ्यांच्या आत्महत्यांचा वेदना-मिश्रित इतिहास या सर्व गोष्टींनी समाजाच्या मनात आक्रोश निर्माण केला. सुरुवातीला आंदोलन ही जळती ज्योत होती; पण राजकीय आकांक्षांमुळे तिचा मार्ग हरवला.

आंदोलन म्हणजे समाजमनातील जळणारा आक्रोश, न्यायासाठीची लढाई. परंतु जेव्हा नेतृत्व स्वतःच्या सत्तेच्या लालसेत अडकते, तेव्हा ही ज्योत सावल्यांत हरवते. नेत्यांच्या चेहऱ्यावर समाजहिताचा मुखवटा असतो, परंतु डोळ्यांतून सत्ता मिळवण्याची तीव्र लालसा झळकते. जनतेला एकत्र करून स्वतःची राजकीय शक्ती सिद्ध करणे, एवढंच त्यांचं उद्दिष्ट राहिलेलं असतं. “समाजहिताच्या नावाखाली स्वहिताचं राज्य – हे आंदोलनाचं अंतस्थ सत्य!”

मराठा समाज खरंच वंचित आहे का? होय, काही भागात गरीबी आहे, शिक्षणासाठी निधी नाही, बेरोजगारी आहे, शेतकरी संकटात आहेत. मात्र, हीच परिस्थिती इतर समाजघटकांमध्येही आहे – दलित, ओबीसी, आदिवासी, मागासवर्गीय. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागातील सुमारे ३५% कुटुंबे दरवर्षी कर्जबाजारी होतात, आणि बेरोजगार तरुणांची संख्या २०% पेक्षा जास्त आहे. समस्या जातीनुसार नाहीत, तर आर्थिक परिस्थितीनुसार आहेत. शेतकरी मराठा असो की इतर समाजाचा, त्याच्या पिकाला बाजारभाव मिळणे, रोजगाराची उपलब्धता, कर्जमाफी व आर्थिक सहाय्य आवश्यक आहे. “समस्या जातीनुसार नाहीत, तर आर्थिक परिस्थितीनुसार आहेत.”

आंदोलनाची सुरुवात आशेने झाली होती; पण कालांतराने ती राजकीय स्वार्थाच्या कुशीत अडकली. आंदोलन फक्त घोषणा नाही, तर सामाजिक बदल घडवून आणण्याचे साधन असते. आज आंदोलनाचं रूप विद्रूप झालं आहे. आरक्षण मिळालं तरी खरोखर किती तरुणांना फायदा होईल? किती शेतकरी कर्जातून बाहेर पडतील? उलट, आंदोलनाच्या नावाखाली रस्त्यावर उतरत असलेली तरुणाई आपली शैक्षणिक वर्षं वाया घालवत आहे; शेतकऱ्यांच्या हातात नांगराऐवजी आंदोलनाचे झेंडे दिसतात, जे भविष्यातील पोटापाण्याची हमी देणार नाहीत. “आरक्षणाचं मृगजळ – तरुणाईचं आयुष्य वाळवंटात.”

नेत्यांचा चेहरा चमकतो, घोषणांचा आकाश भरतो; परंतु डोळ्यांतून सत्ता मिळवण्याचा मार्ग शोधतो. हजारो कुटुंबं आत्महत्यांच्या विळख्यात आहेत, तर नेतृत्वाचं लक्ष त्यांच्या समस्यांवर नाही; ते फक्त राजकीय समीकरणे जुळवण्यात व्यग्र आहेत. परीक्षा केंद्र रिकामी आहेत, तरुण रस्त्यावर धावत आहेत; आईबाप कर्जात बुडले आहेत. “आंदोलन हे साधन आहे, साध्य नाही; नेतृत्वासाठी शिडी, समाजासाठी दरी.”

“आपण मराठा आहोत, आपल्याला आरक्षण मिळायलाच हवं” – ही घोषणा भावनिक आहे; परंतु भावनिक उकळी दीर्घकालीन उपाय देत नाही. शिक्षण, कौशल्य विकास, रोजगारनिर्मिती आणि शेतकरी कल्याण या मूळ समस्यांकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे. नेतृत्वाची भूमिका भावनिक उकळी वाढवण्यापुरती मर्यादित राहते, तर मूळ समस्यांवर उपाय होत नाहीत. “भावनिक उकळी पोट भरत नाही, भविष्य घडवत नाही.”

आंदोलनाची ज्योत पेटली आहे, पण तिला मार्गदर्शन करणारे स्पष्ट दिशा-दर्शक आवश्यक आहेत. आरक्षणाची लढाई हा फक्त एक भाग आहे; खरी लढाई हवी ती – शेतमालाला हमीभाव मिळवणे, ग्रामीण भागात उद्योगधंदे उभारणे, दर्जेदार शिक्षण सर्वांसाठी उपलब्ध करणे, तरुणांना काम देणे, आर्थिक सहाय्य व कर्जमाफीसह शेतकऱ्यांचे कल्याण सुनिश्चित करणे. उदाहरणार्थ, ग्रामीण उद्योगांच्या विकासामुळे रोजगार १५–२०% पर्यंत वाढू शकतो. ही दिशा कोणी दाखवली तर आंदोलन खऱ्या अर्थाने यशस्वी ठरेल; अन्यथा आंदोलन फक्त राजकीय तमाशा ठरेल. “आरक्षण नव्हे, रोजगाराची लढाई हवी.”

समाजाला विचारपूर्वक निर्णय घेणे आवश्यक आहे. आरक्षण हवे की गुणवत्तापूर्ण शिक्षण? आंदोलन हवे की रोजगारनिर्मिती? घोषणाबाजी हवी की धोरणात्मक लढाई? जेव्हा समाज हा प्रश्न स्वतःला विचारेल, तेव्हा आंदोलनाचा भ्रम आपोआप दूर होईल. नेत्यांच्या गोड बोलण्याला बळी न पडता, स्वतःच्या भविष्याचा विचार करणे, हीच खरी क्रांती ठरेल. “घोषणाबाजीपेक्षा धोरणात्मक संघर्षच खरी क्रांती.”

मराठा आंदोलन हा समाजातील वेदनेचा आविष्कार आहे; परंतु ही वेदना योग्य मार्गाने व्यक्त न झाल्यास ती स्वतःच्याच समाजाला परिणामकारक होणार नाही. आज गरज आहे तर्कशुद्ध, प्रबुद्ध, दूरदृष्टी असलेल्या नेतृत्वाची. कारण आंदोलन साधन आहे, साध्य नाही. साधन जर सत्तेसाठी वापरलं, तर आंदोलन विद्रूप होतं; परंतु समाजोन्नतीसाठी वापरलं, तर आंदोलन इतिहास घडवू शकतं.

आजची वेळ समाजाने डोळस होऊन ओळखण्याची आहे – आपल्याला आरक्षणाच्या भ्रमजालात अडकायचंय की खऱ्या विकासाच्या वाटेवर पाऊल ठेवायचंय? साधन म्हणून आंदोलन वापरण्याऐवजी, त्याचा उपयोग समाजोन्नतीसाठी करणे गरजेचे आहे.

एकंदरीत, मराठा आंदोलनाचा बुरखा फाडला तर दिसतं – दिशा हरवलेलं नेतृत्व, जनतेला भावनिक भ्रमात घालणारी राजकारणाची चटक, आणि भविष्य हरवत चाललेली तरुणाई. याला उपाय म्हणजे तर्क, प्रबोधन, आर्थिक व सामाजिक उपायांवर आधारित धोरणात्मक संघर्ष. जर हे साध्य झाले, तर मराठा आंदोलन समाजाच्या खऱ्या विकासासाठी प्रेरणास्थान ठरू शकते; अन्यथा ते फक्त भूतपूर्व आक्रोशाच्या स्मृतीत उरू शकेल.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक :०२/०९/२०२५ वेळ:१२:१५