लेख – तणावावर विजय – अंतःशांतीची वाटचाल

लेख – तणावावर विजय – अंतःशांतीची वाटचाल

मनाच्या आभाळी
दाट चिंता ढग,
स्वप्नांना झाकत
धरतात तग.

आजच्या धकाधकीच्या जीवनात तणाव आणि चिंता या नकोशा सावल्यांसारख्या प्रत्येकाच्या मागे लागलेल्या दिसतात. सततची धावपळ, वाढते स्पर्धात्मक वातावरण, आर्थिक जबाबदाऱ्या, नात्यांतील गुंतागुंत आणि भविष्या संदर्भातील अनिश्चितता – या सगळ्यामुळे माणसाचे मन थकलेले असते. विचारांचा गोंधळ, बेचैनी, झोप न लागणे, चिडचिडेपणा हे तणावाचे दैनंदिन साथीदार होतात. त्यामुळे जीवनाचा प्रवाह मंदावतो, आत्मविश्वास कमी होतो आणि मनावर गडद ढग दाटतात. पण या ढगांच्या पलीकडे शांततेचा निळा आकाशपट आहे – फक्त त्याकडे जाण्यासाठी सजग प्रयत्नांची गरज आहे.

तणाव हा जीवनाचा नैसर्गिक भाग आहे. मात्र तो वाढला की शारीरिक आणि मानसिक आरोग्याचा घातक शत्रू ठरतो. सततची चिंता शरीरात असंतुलन निर्माण करते, ज्यामुळे रक्तदाब वाढणे, हृदयविकाराचा धोका, पचनसंस्था बिघडणे, डोकेदुखी यांसारखे त्रास निर्माण होतात. मनातील अस्वस्थता नातेसंबंधांवर परिणाम करते आणि आनंद हिरावून नेते. जागतिक आरोग्य संघटना (डब्ल्यूएचओ) च्या अहवालानुसार जगभरातील ७०% आजार तणावाशी संबंधित असतात. त्यामुळे तणावाचे व्यवस्थापन म्हणजे त्याला टाळणे नव्हे, तर योग्य पद्धतीने सामोरे जाणे होय.

“तणाव टाळता येत नाही, पण त्याचे उत्तर शांततेत शोधता येते.”

सर्वप्रथम आवश्यक आहे ते स्वतःशी संवाद साधणे. आपण का चिंताग्रस्त आहोत, कोणते विचार वारंवार त्रास देतात, कोणत्या परिस्थितीत मन अस्थिर होते – हे समजून घेणे गरजेचे आहे. भावना ओळखल्या की त्यांना योग्य दिशा देता येते. "हो, मी तणावाखाली आहे" हे मान्य केल्यानेच अर्धा भार हलका होतो. दैनंदिन जीवनातील प्राथमिकता निश्चित करणे, गरजेनुसार नाही म्हणण्याची सवय लावणे आणि स्वतःसाठी थोडा वेळ राखून ठेवणे – हे तणाव व्यवस्थापनाचे पहिले टप्पे आहेत.
उदा. एका विद्यार्थ्याने परीक्षेच्या काळात अभ्यासाबरोबर थोडा वेळ स्वतःसाठी ठेवण्याचा निर्णय घेतला आणि त्याने दररोज अर्धा तास फिरायला जाण्याची सवय लावली. परिणामी त्याची चिंता कमी झाली आणि अभ्यासात लक्ष केंद्रीत झाले.

ध्यान हे मानसिक शांतीचे प्रभावी साधन आहे. डोळे मिटून शांत बसणे, श्वासावर लक्ष केंद्रित करणे आणि विचारांचा गोंधळ हळूहळू विरघळू देणे – इतकेच सोपे आहे ध्यान. दररोज काही मिनिटे ध्यान केल्याने मनाला नवा ऊर्जास्त्रोत मिळतो. चिंतेत अडकलेले मन जणू एखाद्या शांत तलावाकडे प्रवास करते. मात्र येथे सातत्य महत्त्वाचे आहे – अधूनमधून नव्हे तर रोजच्या सवयीनेच दीर्घकाळ शांती अनुभवता येते.
उदा. जगप्रसिद्ध खेळाडू विराट कोहलीनेही मुलाखतींमध्ये मान्य केले आहे की, ध्यान आणि श्वसन व्यायामामुळे त्याचा खेळ अधिक स्थिर झाला आणि मानसिक दडपण कमी झाले.

“ध्यान म्हणजे विचारांपासून पळ काढणे नव्हे, तर विचारांशी मैत्री करणे.”

श्वासाचे व्यायाम किंवा प्राणायाम हा तणाव कमी करण्याचा अजून एक अद्भुत मार्ग आहे. श्वास हा शरीर-मनाला जोडणारा पूल आहे. खोलवर श्वास घेतल्याने अस्वस्थता कमी होते. अनुलोम-विलोम, भ्रामरी, कपालभाती यांसारखे प्राणायाम मन:शांतीसाठी अत्यंत उपयुक्त आहेत. नियमित सरावामुळे विचारांचा वेग नियंत्रित होतो, शरीरातील ऑक्सिजन वाढतो आणि मन प्रसन्न होते. प्रत्येक श्वास हा जणू नव्या शक्यतांचा संदेश घेऊन येतो, आणि चिंता विरघळवत आशेची नवी झुळूक आणतो.

तणावावर मात करण्यासाठी सकारात्मक विचारसरणी अत्यावश्यक आहे. जे घडले नाही त्याबद्दल चिंता करण्याऐवजी जे घडले त्यातून शिकणे, भविष्याची भीती न बाळगता वर्तमानाचा आनंद घेणे – हीच खरी जीवनशैली आहे. दैनंदिन छोट्या आनंदांना महत्त्व देणे, कृतज्ञता व्यक्त करणे, स्वतःच्या यशाचे कौतुक करणे, यामुळे मन स्थिर होते. नकारात्मक विचार म्हणजे मनाच्या खिडकीत जमलेली धूळ; ती साफ केल्यावर जीवनाचा प्रकाश अधिक तेजस्वी भासतो. आत्मविश्वास आणि स्व-प्रेरणा वाढवली की तणावावर नियंत्रण मिळते.
उदा. लेखक जे. के. रोलिंग यांनी आर्थिक अडचणी व वैयक्तिक संघर्षांचा सामना करताना सकारात्मक विचारसरणीला कवटाळले, आणि त्यातूनच हॅरी पॉटरसारखा यशस्वी साहित्यिक प्रवास घडला.

“विचार बदला, जग बदललेले दिसेल.”

छंद जोपासणे म्हणजे तणावाला दूर ठेवण्याचे सर्वात सुंदर शस्त्र आहे. संगीताच्या लहरींत हरवणे, वाचनात बुडून जाणे, लेखनातून मन मोकळे करणे, चित्रकलेत रंगांची उधळण करणे किंवा निसर्ग फेरीत शांततेचा गंध अनुभवणे – यात चिंता विरघळते. मित्र-परिवारासोबत वेळ घालवणे, भावना मोकळ्या करणे हे मानसिक आरोग्यासाठी अमृतासमान ठरते. त्याचबरोबर आजच्या डिजिटल युगात थोडा डिजिटल डिटॉक्स आवश्यक आहे. मोबाईल व समाज माध्यमांचा अतिरेक तणाव वाढवतो; म्हणून दिवसातील काही वेळ तंत्रज्ञानापासून दूर राहून स्वतःकडे वळणे गरजेचे आहे.
उदा. एका तरुणाने नोकरीतील तणावामुळे दररोज एक तास गिटार वाजवण्याचा छंद लावला. हळूहळू त्याचा मानसिक ताण कमी झाला आणि त्याच्या कामात सुधारणा झाली.

तणाव कमी करण्यासाठी शारीरिक आरोग्याची काळजी घेणेही तेवढेच आवश्यक आहे. संतुलित आहार, पुरेशी झोप, नियमित व्यायाम आणि पाणी – या साध्या पण महत्त्वाच्या सवयी विसरून चालणार नाहीत. कारण निरोगी शरीरातच निरोगी मन वसते. व्यायामामुळे एंडॉर्फिन्स नावाचे हॅप्पी हार्मोन्स स्रवतात, जे तणाव नैसर्गिकरीत्या कमी करतात. झोप अपुरी राहिली तर चिंता वाढते, त्यामुळे निद्रेला योग्य स्थान देणे अनिवार्य आहे.
उदा. अभिनेत्री दीपिका पदुकोणने डिप्रेशनच्या काळात व्यायाम आणि योगाच्या मदतीने स्वतःला हळूहळू पुन्हा स्थिर केल्याचे सांगितले आहे.

कधी कधी तणाव इतका वाढतो की स्वतःच्या प्रयत्नांनी तो नियंत्रित करणे कठीण जाते. अशा वेळी मानसोपचारतज्ज्ञांची मदत घेणे अजिबात लाजिरवाणे नाही. व्यावसायिक मार्गदर्शनाने नवी दृष्टी मिळते आणि जीवनात समतोल साधणे सोपे होते. खरं तर आत्मविश्वास, स्व-प्रेरणा आणि मदत मागण्याची तयारी – या तिन्हींच्या आधारे तणावावर विजय मिळवता येतो.

ध्यान, श्वास-व्यायाम, सकारात्मक विचारसरणी, छंद, डिजिटल डिटॉक्स आणि निरोगी जीवनशैली या सगळ्या उपायांचा सातत्यपूर्ण सराव केल्यास जीवन अधिक शांत, आनंदी आणि रंगीबेरंगी बनते. खरी श्रीमंती म्हणजे अंतःशांती – आणि तिचा मार्ग आपल्याच हातात आहे.

श्वास, ध्यान, सकारात्मकता हेच जीवनधन,
शांत, आनंदी, सुंदर होऊ दे प्रत्येक क्षण.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : ०२/०९/२०२५ वेळ : ०६:५७