लेख – कालरात्रि देवी

शारदीय नवरात्र : आत्मशक्तीच्या नऊ पायऱ्या

(नऊ भागांची मालिका)

लेख – ७

कालरात्रि देवी

नवरात्राच्या सातव्या दिवशी पूजली जाणारी कालरात्रि देवी ही अंधकारातून प्रकाशाकडे नेणारी, संकटांवर विजय मिळविणारी आणि उग्रतेतून दयाळूपणाची मूर्ती आहे. तिच्या स्मरणाने भक्ताच्या अंतःकरणात निर्भयता, सामर्थ्य आणि आत्मविश्वास जागृत होतो. उभी असलेली ही देवी अंधाराच्या गडद छायेतूनही प्रकाश प्रकट करायला समर्थ आहे. तिच्या दर्शनाने भीती नाहीशी होते, जीवनातील अडथळ्यांवर मात करण्याची जिद्द वाढते आणि भक्ताच्या अंतःकरणात दृढतेचा दीप प्रज्वलित होतो.

पुराणकथांनुसार, देवी दुर्गा महासंहार करत असताना राक्षस रावण, महिषासुर आणि इतर असुरांशी सामना करत होती. त्या काळात तिचे रूप अति-उग्र झाले. तेजस्वी, काळोखभरे मुख, डोक्यावर मुकुट, शस्त्रांनी सजलेले हात आणि वाघावर आरूढ मुद्रा असलेली देवी असुरांना भयभीत करण्यासाठी प्रकट झाली. हे रूप देखील विश्वातील संतुलन राखण्यासाठी आवश्यक होते. तिच्या तेजाने राक्षसांचे भय संपुष्टात आले आणि भक्तांचे अंतःकरण धैर्य, सामर्थ्य आणि निश्चयाने भरले गेले.

कालरात्रि देवीचे स्वरूप आठ भुजांनी सजलेले आहे. प्रत्येक हातात असलेले शस्त्र म्हणजे शक्ती, संरक्षण आणि निर्भयतेचा संदेश देते. वाघावर आरूढ मुद्रा भक्तांना संकटांवर विजय मिळवण्याची प्रेरणा देते. तिच्या मुखावर शांततेची छटा असूनही तेजस्वी दृष्टि अडथळ्यांना पार करून उभे राहण्याची उमेद जागवते. गडद काळोखात उभी असलेली ही देवी भक्ताच्या अंतःकरणात प्रकाशाचा मार्ग उघडते, भीती आणि असुरक्षितता दूर करते.

योगशास्त्रानुसार कालरात्रि देवी मूलाधार आणि स्वाधिष्ठान चक्रांची अधिष्ठात्री आहे. या चक्रांच्या जागृतीने भक्तामध्ये स्थैर्य, आत्मविश्वास, धैर्य आणि सकारात्मक ऊर्जा उत्पन्न होते. सातव्या दिवशी तिची उपासना केल्याने मानसिक स्थैर्य वृद्धिंगत होते, नकारात्मक विचार निघून जातात आणि भक्ताचे अंतःकरण सामर्थ्याने भरते. साधकाच्या साधनेतील हा महत्त्वाचा टप्पा आहे, ज्यातून जीवनातील अडथळ्यांना निर्भयतेने तोंड देण्याची क्षमता विकसित होते.

पूजन विधीत लाल व काळ्या रंगाच्या वस्त्रात मूर्तीची स्थापना केली जाते. फुलांचे हार, सुवासिक धूप, गोड नैवेद्य आणि दिव्यांचा प्रकाश यांचा समावेश केला जातो. मंत्रजप अत्यंत प्रभावशाली मानला जातो—“ॐ देवी कालरात्र्यै नमः”. या मंत्राच्या स्पंदनाने वातावरण पवित्र होते, भक्तांच्या अंतःकरणात स्थैर्य प्रकट होते आणि मनातील अंधकार दूर होतो. घंटा, शंख आणि मंत्राच्या प्रतिध्वनीमुळे भक्ताचे अंतर्मन प्रसन्न होते आणि आत्म्याला दिव्य प्रकाश प्राप्त होतो.

कालरात्रि देवी आपल्याला शिकवते की जीवनातील संकटं, अडथळे आणि भीती ही अपरिहार्य वास्तवता आहेत; मात्र त्यांचा सामना श्रद्धा, धैर्य आणि आत्मविश्वासाच्या प्रकाशात करता येतो. सैनिक रणांगणात निर्भयतेने लढतो, विद्यार्थी अपयशावर मात करतो, डॉक्टर जीव वाचवण्यासाठी अथक प्रयत्न करतो, तर स्वयंसेवक संकटात पडलेल्या लोकांसाठी उभे राहतात. ही सर्व उदाहरणे कालरात्रिच्या प्रेरणादायी तेजाचे स्पष्टीकरण आहेत.

आजच्या वेगवान जगात, जिथे स्पर्धा, तणाव आणि असुरक्षिततेचा दबाव सतत माणसाला अस्थिर करतो, तिथे कालरात्रिचे स्मरण भक्तांच्या अंतःकरणात आत्मविश्वासाचा दीप प्रज्वलित करते. तिच्या कृपेने भीती दूर होते, अंतःकरण सामर्थ्याने भरते आणि जीवनाच्या प्रत्येक अडथळ्याला निर्भयतेने तोंड देता येते.

भारतभर कालरात्रिचे पूजन विविध पद्धतींनी केले जाते. उत्तर भारतात घंटानाद व मंत्रजपाने आरती संपन्न होते, महाराष्ट्रात घराघरात पूजा, सजावट आणि नैवेद्य दिले जाते, गुजरातमध्ये गरब्याच्या तालावर तिची आराधना केली जाते, तर बंगालमध्ये दुर्गोत्सवात तिच्या अद्भुत रूपाचे विशेष पूजन केले जाते. या विविधतेतून देवीशक्तीची सर्वव्यापकता आणि भक्तांमध्ये सामूहिक श्रद्धा प्रकट होते.

कालरात्रि देवीची उपासना केवळ आराधना नसून भक्ताच्या अंतःकरणातील धैर्य, आत्मविश्वास आणि संकटांवर विजय मिळवण्याची जाणीव जागवणारी आहे. तिच्या चरणी नतमस्तक होत भक्त प्रतिज्ञा करतो “मी भीतीला स्थान देणार नाही, अडथळ्यांसमोर झुकणार नाही, सत्याच्या मार्गावर धैर्याने चालत राहीन आणि जीवनाच्या प्रत्येक संकटाला निर्भयतेने तोंड देईन.”

तिच्या कृपेने नवरात्राचा हा दिवस प्रत्येक हृदयात निर्भयतेचा, सामर्थ्याचा आणि प्रकाशाचा दीप प्रज्वलित करतो. भक्तांचे अंतःकरण धैर्याने, आत्मविश्वासाने आणि श्रद्धेने भरून जाते. कालरात्रि देवीच्या स्मरणाने भक्त जीवनातील अंधाराच्या क्षणांमध्येही प्रकाशाचा मार्ग शोधतो, संकटांच्या गर्तेतून उभे राहण्याची क्षमता मिळवतो आणि अंतःकरणात स्थैर्य व प्रेमाचा दीप प्रज्वलित होतो.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : १६/०९/२०२५ वेळ : १०:१७