लेख – स्कंदमाता देवी

शारदीय नवरात्र : आत्मशक्तीच्या नऊ पायऱ्या

(नऊ भागांची मालिका)

लेख – ५

स्कंदमाता देवी

नवरात्राच्या पाचव्या दिवशी भक्तांच्या हृदयात मातृत्व, सामर्थ्य आणि करुणेची अद्भुत उर्जा प्रकट होते, कारण या दिवशी पूजल्या जाणाऱ्या स्कंदमाता देवीचे रूप भक्तांसाठी प्रेरणेचे आणि धैर्याचे अविभाज्य प्रतीक आहे. ‘स्कंदमाता’ या नावाचा अर्थ आहे – स्कंदाची (कार्तिकेय) माता. देवी फक्त शक्तीची मूर्ती नसून मातृत्वाची दिव्य छटा म्हणूनही ओळखली जाते. तिच्या स्मरणाने भक्तांच्या अंतःकरणात प्रेम, ममत्व आणि निर्भयतेची अनुभूती जागृत होते.

पुराणकथांनुसार, पार्वती आणि महादेवाच्या संतानार्थी प्रयत्नांतून कार्तिकेय जन्माला आला. त्या काळात दैत्य वासुकेश आणि इतर असुरांनी देवांच्या सामर्थ्यावर आघात केला. माता पार्वतीने आपला पुत्र स्कंद घेऊन त्यांचे संरक्षण केले आणि त्याला अदम्य सामर्थ्य व शस्त्रसज्ज प्रशिक्षण दिले. ही आख्यायिका आपल्याला दाखवते की मातृत्व ही केवळ प्रेमाची भावना नसून अपार सामर्थ्याची साक्ष आहे.

स्कंदमाता देवीचे स्वरूप चार भुजांनी सजलेले आहे. एका हातात चक्र, दुसऱ्या हातात कमळ, तिसऱ्या हातात आपले पुत्र कुशीत धरलेला, तर चौथ्या हाताने भक्तांना आशीर्वाद दिला जातो. वृषभावर आरूढ देवीची मुद्रा भक्तांना सुरक्षिततेचा, सामर्थ्याचा आणि धैर्याचा अनुभव देते. तिच्या तेजस्वी हास्यात ममता, सौम्यता आणि सामर्थ्य यांचा अद्भुत संगम दिसतो. भक्त तिच्या चरणी नतमस्तक झाल्यावर अंतःकरणात प्रेम, आशा आणि आत्मविश्वासाची ऊर्जा उमटते.

योगशास्त्रानुसार, स्कंदमाता हृदय चक्राची अधिष्ठात्री आहे. या चक्राच्या जागृतीने भक्तांमध्ये प्रेम, संवेदना, साहस आणि जीवनातील संकटांवर मात करण्याची शक्ती निर्माण होते. तिच्या उपासनेने मानसिक स्थैर्य, भावनिक संतुलन आणि आत्मविश्वास प्रकट होतो, ज्यामुळे भक्त प्रत्येक संकटाला धैर्याने सामोरे जातो.

पूजनात देवीला कमळ, फुलांची माळ, सुगंधी धूप आणि गोड नैवेद्य अर्पण केले जाते. “ॐ देवी स्कंदमातायै नमः” या मंत्रजपाने वातावरण दिव्यतेने भरते. मंत्राच्या स्पंदनातून भक्तांच्या मनातील भीती आणि चिंता दूर होतात, आणि अंतःकरणात सामर्थ्य, ममता आणि करुणेची ज्योत प्रज्वलित होते.

स्कंदमाता आपल्याला शिकवते की मातृत्व आणि धैर्य यांच्या संगमातून जीवनातील अडथळे पार करता येतात. सैनिक रणांगणात आपल्या कुटुंबाची आठवण ठेवून शत्रूशी निर्भयतेने लढतो, शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या मार्गदर्शनात सतत प्रयत्न करतात, डॉक्टर जीवन वाचवण्यासाठी अथक प्रयत्न करतात, आणि स्वयंसेवक संकटात पडलेल्या लोकांसाठी स्वतःला धोक्यात घालतात – या सर्वांत स्कंदमातेसारखी प्रेरणा प्रतिबिंबित होते.

आजच्या व्यस्त, वेगवान आणि तणावग्रस्त युगात, जिथे प्रत्येक टप्प्यावर आव्हाने उभी राहतात, स्कंदमातेचे स्मरण भक्तांच्या हृदयात मातृत्वाचा, प्रेमाचा आणि धैर्याचा दीप प्रज्वलित करते. तिच्या कृपेने भीती दूर होते, आत्मविश्वास जागृत होतो आणि जीवनातील प्रत्येक निर्णयात सामर्थ्य आणि धैर्याची अनुभूती मिळते.

भारतभर स्कंदमातेचे पूजन विविध पद्धतींनी केले जाते. उत्तर भारतात उत्सवात मंत्रजप व आरती साजरी होते, महाराष्ट्रात घराघरात भक्तिप्रद पूजा केली जाते, गुजरातमध्ये गरब्याच्या तालावर भक्त नृत्यात रमतात, तर बंगालमध्ये दुर्गोत्सवात तिच्या तेजस्वी रूपाचे विशेष पूजन केले जाते. या विविधतेतून देवीशक्तीच्या सर्वव्यापकतेचा अनुभव भक्तांना मिळतो आणि प्रत्येक साधकाच्या अंतःकरणात सामर्थ्य व सकारात्मकतेचा दीप प्रज्वलित होतो.

स्कंदमाता देवीची उपासना केवळ आराधना नसून भक्ताच्या अंतःकरणातील मातृत्व, प्रेम आणि धैर्याचे संस्कार जागवणारी आहे. तिच्या चरणी नतमस्तक होत भक्त प्रतिज्ञा करतो – “मी प्रेमाने जीवनाचा सामना करेन, संकटांना धैर्याने तोंड देईन आणि करुणेच्या मार्गाने इतरांच्या जीवनात प्रकाश पसरवीन.”

या दिवशी भक्त अनुभवतो की मातृत्व आणि सामर्थ्य एकत्र आल्यास प्रत्येक संकटावर विजय मिळतो. स्कंदमाता देवी केवळ उर्जा नाही, तर प्रत्येक प्रयत्नाला यशस्वी बनवणारी प्रेरणा आहे. तिच्या स्मरणाने नवरात्राचा पाचवा दिवस प्रत्येक हृदयात मातृत्व, प्रेम आणि निर्भयतेचा दीप प्रज्वलित करतो.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : १४/०९/२०२५ वेळ : २०:०७