लेख – नवोन्मेषी दृष्टी आणि मनस्वी रंगकर्मी : शिवदास घोडके

लेख – नवोन्मेषी दृष्टी आणि मनस्वी रंगकर्मी : शिवदास घोडके

रंगभूमी ही केवळ मनोरंजनाची जागा नाही. ती समाजाचा आरसा आहे, विचारांची दिशा आहे आणि संवेदनांचा महापूर आहे. या रंगभूमीवर आपल्या कलाभानाने, प्रयोगशील वृत्तीने आणि अविरत जिद्दीने ठसा उमटवणारे दिग्दर्शक, नेपथ्यकार आणि ज्येष्ठ रंगकर्मी शिवदास घोडके यांचे १४ सप्टेंबर २०२५ रोजी कर्करोगाशी झुंज देत असताना त्यांचे निधन झाले. वयाच्या अवघ्या ६८व्या वर्षी त्यांचा हा प्रवास संपला. पण त्यांच्या जाण्याने रंगभूमीवरील एक महत्त्वाचा अध्याय बंद झाला, हे कुणाच्याही लक्षात येण्यास वेळ लागला नाही. कारण घोडके हे केवळ एक दिग्दर्शक नव्हते, तर ते रंगभूमीचे संवेदनशील शिक्षक, प्रगल्भ विचारवंत आणि नाट्यकलेचा सामाजिक व उपचारात्मक पैलू शोधणारे प्रयोगशील कलावंत होते.

नांदेडच्या मातीत जन्मलेला हा मनस्वी कलाकार दिल्लीच्या राष्ट्रीय नाट्य विद्यालयात पोहोचला. १९८१ साली तेथे शिक्षण घेताना त्यांना १९८२ मध्ये शिष्यवृत्तीही मिळाली. त्यानंतर पुण्याच्या फिल्म अँड टेलिव्हिजन इन्स्टिट्यूटमध्ये त्यांनी आपले कलाशिक्षण अधिक व्यापक केले. नाट्यकलेबद्दलच्या ओढीला त्यांनी अभ्यासाची जोड दिली आणि नाट्यक्षेत्राला आपले आयुष्य समर्पित केले. राष्ट्रीय नाट्य विद्यालयातून परतल्यावर त्यांनी अविष्कार नाट्यसंस्थेचे "महाभोजन तेराव्याचे" हे नाटक रंगभूमीवर आणले. या पहिल्याच मोठ्या प्रयत्नातून त्यांनी आपल्या दिग्दर्शनशैलीत विचारप्रधानता आणि प्रयोगशीलतेचा ठसा उमटवला. या नाटकात एका प्रसंगात त्यांनी अंधाऱ्या रंगमंचावर केवळ मिणमिणत्या दिवट्यांचा वापर करून शोक आणि रहस्य यांची अनुभूती निर्माण केली होती. एका दृश्यात मृत्यूचे प्रतीक दर्शवणारी मंद उजेडाची रंगरचना आणि हलकासा सहवास जाणवणारी सावली प्रेक्षकांच्या मनावर खोलवर परिणाम करणारी होती. हलक्या सावलीत जाणारं पात्रांचं चलन आणि रंगमंचावरील प्रकाशाचा खेळ प्रत्येक भावनात्मक टप्प्यावर खोलवर धडक देत होता. प्रेक्षकांनी अनुभवलेली ती दृष्यभाषा आजही रंगप्रेमींच्या स्मरणात आहे.

मराठी चित्रपट "चंबू गबाळे" (१९८९) हे त्यांचे महत्त्वाचे योगदान ठरले. त्या काळात हलक्या फुलक्या विनोदी चित्रपटांचा जमाना असताना घोडकेंनी लक्ष्मीकांत बेर्डे, चित्तरंजन कोल्हटकर, मच्छिंद्र कांबळी यांसारख्या दिग्गज कलाकारांसोबत वेगळीच छाप निर्माण केली. चित्रपटाचे स्वरूप लोकाभिमुख ठेवूनही कलात्मकतेची बाजू त्यांनी सांभाळली. एका दृश्यात गावातील पात्रांची चेष्टा चालू असताना, अचानक वीज कडाडल्यासारखा संवाद येऊन संपूर्ण रंगमंच गंभीर होतो – हा टेम्पो बदलण्याचा कौशल्यपूर्ण हातखंडा घोडकेंचा होता. दृश्यातील प्रकाशाच्या अचानक बदलामुळे प्रेक्षकांच्या धडधडत्या हृदयावर जोरदार प्रभाव पडत असे; हा घोडकेंच्या दिग्दर्शनातील सूक्ष्मतेचा आणि त्यांच्या तंत्र ज्ञानाचा सुंदर संगम होता.

त्याचबरोबर "चरणदास चोर" हे लोककथा नाटक आयपीटीए व मुंबई विद्यापीठाच्या अकॅडमी ऑफ थिएटर आर्ट्सच्या सहकार्याने सादर करताना त्यांनी प्रायोगिक रंगभूमीला नवा श्वास दिला. या नाटकात चरणदासच्या प्रामाणिकतेची परीक्षा घेताना नेपथ्याच्या भव्य रंगरचनेतून त्यांनी एका साध्या चोराचा आत्मिक उत्कर्ष दाखवला होता. एका दृश्यात न्यायालयासमोर उभा असलेला चरणदास निर्भयपणे म्हणतो – “होय, मी चोर आहे; पण खोटं बोलणार नाही.” या संवादाने प्रेक्षकांच्या मनात थरकाप उडाला आणि समाजातील दुटप्पीपणावर प्रश्नचिन्ह उभे राहिले. प्रेक्षक थक्क होऊन म्हणत, “हे नाटक पाहताना आपण लोककथेतून थेट आपल्या काळात आलो.”

नुकतेच त्यांनी इप्टासाठी अण्णाभाऊ साठे यांचे "मुंबई कोणाची?" हे नाटक दिग्दर्शित केले. मुंबईतील झोपडपट्टीचे दैनंदिन आयुष्य त्यांनी रंगमंचावर आणताना आवाज, धूर, गल्लीतील दिवे, घट्ट गुंतलेला लोकसमूह – या सर्व घटकांचा वापर करून शहराचे धडधडते हृदय प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवले. प्रत्येक ध्वनी आणि प्रकाशाचा ठिपक्यांचा प्रभाव पात्रांच्या जीवनातील संघर्ष, स्वप्न आणि मानसिक टणकपणाशी जुळत होता. "शेवंता जिती हाय" यासारख्या नाटकांतूनही त्यांची संवेदनशील आणि प्रयोगशील दृष्टी स्पष्ट दिसून आली.

घोडके यांचा कलाप्रवास केवळ दिग्दर्शनापुरता मर्यादित नव्हता. मुंबई विद्यापीठात शिक्षक म्हणून कार्यरत असताना त्यांनी अनेक विद्यार्थ्यांना रंगभूमीचा खरा अर्थ शिकवला. रंगमंच कसा घडवायचा, नेपथ्याची कल्पना दृश्यरूपात कशी उतरवायची, दिग्दर्शनात विचार कसा आणायचा – हे धडे त्यांनी विद्यार्थ्यांना दिले. विशेष म्हणजे त्यांनी मुलांसाठी आणि विशेष गरजा असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी “थिएटरचे थेरॅप्यूटिक वापर” या संकल्पनेवर काम केले. नाट्यकलेच्या माध्यमातून व्यक्तिमत्त्व विकास, भावनिक अभिव्यक्ती आणि सामाजिक जाणीव घडवण्याचा हा प्रयत्न त्यांच्या आयुष्याचे वैशिष्ट्य ठरला. कांचनताई सोनटक्के यांच्या विशेष मुलांच्या शाळेत त्यांनी या मुलांना नाट्यकलेचे धडे दिले, त्यांचा आत्मविश्वास वाढवला. एका विशेष मुलाने रंगमंचावर पहिल्यांदा संवाद म्हणताना झालेल्या टाळ्यांचा गजर हा घोडकेंच्या सामाजिक कार्याचा खरा पुरस्कार ठरला.

त्यांनी स्वतःला केवळ रंगमंचापुरते मर्यादित ठेवले नाही. राज्य नाट्यस्पर्धेचे परीक्षक म्हणून त्यांनी अनेक पिढ्यांचे नाटककार, दिग्दर्शक आणि कलाकार पाहिले. त्यांचा दृष्टीकोन नेहमीच न्याय्य, विचारप्रवर्तक आणि कलात्मकतेचा मान राखणारा होता. त्यामुळे त्यांच्या मार्गदर्शनाने असंख्य रंगकर्मी घडले. नाट्यरसिकांबरोबरच सहकारी दिग्दर्शक, विद्यार्थी आणि प्रेक्षक यांनी त्यांच्या जाण्याने तीव्र हळहळ व्यक्त केली. सोशल मीडियावर उमटलेले भावनिक संदेश त्यांची नाट्यक्षेत्रातील उंची अधोरेखित करतात. “त्यांचे योगदान आमच्यासाठी दीपस्तंभासारखे आहे. त्यांनी शिकवलेले धडे आम्हाला दिशा देत राहतील,” असे एका सहकाऱ्याने म्हटले.

त्यांच्या आयुष्याचा प्रवास सोपा नव्हता. काही वर्षांपूर्वी हाडाचा कर्करोग झाल्यानंतर त्यांनी मोठ्या धैर्याने त्यावर मात केली होती. पण अखेरीस कर्करोगानेच त्यांना गाठले. दीर्घ आजारानंतर त्यांनी रंगभूमीला निरोप दिला. त्यांच्या जाण्याने एक संवेदनशील कलाकार हरपला आहे. त्यांच्या पश्चात आई, पत्नी स्वप्ना आणि मुलगा गुलजार असा परिवार आहे.

शिवदास घोडके हे नाव रंगभूमीवर प्रयोगशीलतेचे पर्यायवाची मानले जाते. त्यांच्या प्रत्येक कामगिरीत नवा दृष्टिकोन होता. रंगमंचावरची जागा, प्रकाशयोजना, नेपथ्याचा आकार, संवादातील लय – या प्रत्येक घटकाकडे ते कलावंताच्या नजरेने पाहायचे. "महाभोजन तेराव्याचे" मधील मृत्यूचे प्रतीक दाखवणारी मंद उजेडाची रंगरचना असो किंवा "मुंबई कोणाची?" मधील गर्दीचा कोलाहल निर्माण करणारी ध्वनीयोजना असो – प्रत्येक प्रयोगाने त्यांनी प्रेक्षकांना हलवून सोडले. काही दृश्यांमध्ये त्यांनी प्रकाश आणि सावलीच्या खेळातून पात्रांच्या भावविश्वाला आकार दिला, तर काही दृश्यांमध्ये लयबद्ध संवादातून समाजातील गुंतागुंत उलगडून दाखवली.

आज त्यांच्या जाण्याने रंगभूमीवर पोकळी निर्माण झाली आहे. पण त्यांच्या नाट्यदृष्टीचा वारसा त्यांच्या विद्यार्थ्यांतून, त्यांच्या सादर केलेल्या कलाकृतींतून आणि त्यांनी रुजवलेल्या सामाजिक जाणिवांतून पुढेही जिवंत राहील. शिवदास घोडके यांनी सिद्ध करून दाखवले की, नाट्यकला ही केवळ मनोरंजनाची साधन नाही, तर ती समाजमनाला आकार देणारी, जखमा भरून काढणारी आणि नवे स्वप्न दाखवणारी असते.

त्यांच्या स्मृतीस सर्वश्रेष्ठ श्रद्धांजली म्हणजे त्यांनी रुजवलेली प्रयोगशीलता आणि संवेदनशीलता पुढे नेणे होय. रंगभूमीवर जेव्हा नव्या पिढ्यांचे कलाकार नव्या दृष्टीने प्रयोग करतील, तेव्हा प्रत्येक प्रेक्षकाच्या मनात कुठेतरी हेच जाणवेल – या मागे कुणाचा तरी शांत, संवेदनशील हात आहे. आणि तो हात म्हणजे शिवदास घोडके यांचा. खरेतर, रंगभूमीवरील दीपस्तंभ विझला असला तरी त्याचा प्रकाश अजूनही अनेकांना दिशा दाखवत आहे – आणि पुढेही दाखवत राहील.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : १५/०९/२०२५ वेळ : ०७:३८