लेख – कात्यायनी देवी

शारदीय नवरात्र : आत्मशक्तीच्या नऊ पायऱ्या
(नऊ भागांची मालिका)

लेख – ६

कात्यायनी देवी

नवरात्राचा सहावा दिवस पूजल्या जाणाऱ्या कात्यायनी देवीसाठी समर्पित असतो. ही देवी उग्रतेतून करुणा आणि भक्तांमध्ये आत्मविश्वास, साहस व निर्णायक शक्ती जागृत करणारी आहे. तिचे रूप तेजस्वी, निर्भय आणि अद्भुत सामर्थ्याने परिपूर्ण आहे. देवी कात्यायनी म्हणजे केवळ उग्र शक्ती नव्हे, तर संकटांवर मात करण्यासाठी आणि जीवनातील अडथळ्यांना पार करण्यासाठी आवश्यक धैर्य, चिकाटी आणि संतुलन यांचे प्रतिक आहे.

पुराणकथांनुसार, कात्यायनी देवीचे अवतरण ऋषि कात्यायनांच्या तपस्येने झाले. असुरांवरील अत्याचार थांबविण्यासाठी त्यांनी या देवीची कठोर तपस्या केली आणि ती देवी म्हणून प्रकट झाली. तिच्या तेजस्वी रूपाने असुर भयभीत होऊन पळाले आणि धर्माचा, सत्याचा व न्यायाचा विजय झाला. या आख्यायिकेतून स्पष्ट होते की उग्र रूप देखील धर्मसंस्थेच्या रक्षणासाठी आवश्यक असते.

कात्यायनी देवीचे स्वरूप सहा भुजांनी सजलेले आहे. प्रत्येक हातात वेगवेगळी शक्ती किंवा शस्त्र आहे, जे भक्तांच्या अंतःकरणात निर्भयता, साहस आणि आत्मविश्वास उत्पन्न करतात. वृषभावर आरूढ असलेली देवी संकटांच्या समोर अढळ स्थिर राहण्याचे प्रतिक आहे. तिच्या मुखावर शांतता असूनही तेजस्वी दृष्टि प्रत्येक अडथळ्याला सामोरे जाण्याची प्रेरणा देते.

योगशास्त्रानुसार कात्यायनी देवीचे अधिष्ठान सूर्य आणि मणिपूर चक्राशी संबंधित आहे. या चक्रांच्या जागृतीने भक्तांमध्ये सामर्थ्य, धैर्य आणि जीवनातील आव्हानांचा सामना करण्याची तयारी होते. तिच्या पूजेमुळे मानसिक स्थैर्य, आत्मविश्वास व भावनात्मक संतुलन प्रकट होते, जे प्रत्येक साधकासाठी अत्यावश्यक आहे.

पूजन विधीत देवीला लाल वस्त्राने सजवले जाते, फुलांची माळ अर्पण केली जाते, सुगंधी धूप प्रज्वलित केले जाते आणि गोड नैवेद्य तिच्या चरणी ठेवले जाते. मंत्रजप “ॐ देवी कात्यायन्यै नमः” हा भक्तांच्या अंतःकरणात स्थैर्य, धैर्य आणि आशेचा प्रकाश प्रकट करतो. घंटानाद किंवा शंखध्वनी यांचा समावेश करून वातावरण पवित्र केले जाते.

कात्यायनी देवी आपल्याला शिकवते की संकटं, अडथळे व भय यांचा सामना श्रद्धा, संयम आणि आत्मविश्वास यांच्याद्वारे करावा लागतो. सैनिक रणांगणात निर्भयतेने लढतो, विद्यार्थी अपयश झुगारून पुन्हा अभ्यासात रमतो, डॉक्टर जीव वाचवण्यासाठी अखंड प्रयत्न करतो, तर समाजसेवक संकटग्रस्त लोकांसाठी आपले प्रयत्न अर्पण करतात—ही सर्व उदाहरणे कात्यायनीच्या प्रेरणादायी तेजाचे प्रतिबिंब आहेत.

आजच्या वेगवान व तणावग्रस्त जगात, जिथे स्पर्धा, असुरक्षितता आणि आव्हाने सतत प्रकट होतात, तिथे कात्यायनी देवीचे स्मरण अंतःकरणात सामर्थ्य व आत्मविश्वासाचा दीप प्रज्वलित करते. तिच्या कृपेने मनातील भय नाहीसे होते, जीवनाच्या प्रत्येक अडथळ्याशी सामना करण्याची शक्ती जागृत होते आणि साधकाच्या साधनेत आत्मबलाच्या लहरी उमटतात.

भारतभर कात्यायनीच्या पूजनात विविध पद्धती आहेत. उत्तर भारतात आरती, मंत्रजप व रंगीबेरंगी पूजा केली जाते, महाराष्ट्रात घराघरात भक्तिप्रद पूजा साजरी केली जाते, गुजरातमध्ये गरब्याच्या तालावर तिची आराधना होते, तर बंगालमध्ये दुर्गोत्सवात विशेष पूजन केले जाते. या विविधतेतून देवीशक्तीच्या सर्वव्यापकतेची छटा प्रकट होते, जी प्रत्येक भक्ताला प्रेरणा व उत्साह देते.

कात्यायनी देवीची उपासना केवळ पूजा नाही, तर भक्ताच्या अंतःकरणात निर्भयतेचा, धैर्याचा आणि आत्मविश्वासाचा संस्कार निर्माण करणारी आहे. तिच्या चरणी नतमस्तक होत भक्त प्रतिज्ञा करतो “मी भीतीला जागा देणार नाही, अडथळ्यांसमोर हार मानणार नाही, सत्याच्या मार्गावर धैर्याने चालत राहीन आणि संकटग्रस्तांसाठी मदतीचा हात सदैव पुढे करीन.”

तिच्या कृपेने नवरात्राचा सहावा दिवस प्रत्येक हृदयात साहस, प्रेम व आत्मविश्वासाचा दीप प्रज्वलित करतो. भक्त तिच्या स्मरणाने नव्या ऊर्जा, आत्मबल व जीवनातील आव्हानांना सामोरे जाण्याची तयारी अनुभवतो. कात्यायनीच्या चरणी नतमस्तक होणे म्हणजे अंतःकरणात धैर्य, संयम आणि सामर्थ्याची ज्योत प्रज्वलित करणे होय.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई
दिनांक : १५/०९/२०२५ वेळ : ०७:११