लेख – एसटी महामंडळाची वाटचाल – रस्त्यावरचं जीवनगाणं

लेख – एसटी महामंडळाची वाटचाल – रस्त्यावरचं जीवनगाणं

रस्त्यांवर धावणाऱ्या अनेक वाहनांमध्ये एक लाल रंगाची बस कायमच डोळ्यात भरते — लालपरी. पण ही गाडी केवळ धुरकट रस्त्यांवरून जाणारी यंत्रमानव नव्हे; ती म्हणजे महाराष्ट्राच्या ग्रामीण जीवनाची नाडी आहे. शाळेत जाणाऱ्या मुलाच्या दप्तरासोबत ती त्याच्या स्वप्नांचंही ओझं वाहते; बाजारातून परतणाऱ्या आईच्या हातातल्या पिशवीत तिचं ममत्वही तिच्यात दडलेलं असतं. कुणासाठी ती नोकरीच्या वाटेवरचा पहिला टप्पा आहे, तर कुणासाठी घरी परतण्याच्या ओढीचा धागा.

महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामंडळ – म्हणजेच एसटी – ही केवळ एक वाहतूक व्यवस्था नसून, राज्याच्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि भावनिक जडणघडणीचा अविभाज्य भाग आहे. तिच्या चाकांनी केवळ मैलाचे दगड मागे टाकले नाहीत, तर कित्येकांचे आयुष्य पुढे नेले आहे.

हा लेख म्हणजे अशा या लालपरीचा मागोवा घेण्याचा एक प्रयत्न आहे — तिच्या सुरुवातीच्या प्रवासापासून ते आजच्या तांत्रिक युगातल्या परिवर्तनापर्यंत, तिच्या समस्या, उपाय, आशा आणि भविष्यातील दिशा यांचं सुस्पष्ट आणि सर्जनशील चित्रण. वाचताना लक्षात येईल – ती फक्त बस नाही... ती काळाच्या रस्त्यावरून धावणाऱ्या माणसांच्या स्वप्नांची आणि संघर्षांची एक शब्दातीत कहाणी आहे.

पारदर्शक धुक्यातून येणारी लालपरी, जणू काही काळाच्या दालनातून प्रवास करत महाराष्ट्राच्या रानात प्रवेश करते. कोवळ्या उन्हात अंधार मागे सरकतो आणि ही लालपरी गावाच्या अंगणात शिरते. गावकुसावरच्या शांततेला भेदणारा एकच आवाज — धुक्यातून धापा टाकत येणाऱ्या लालपरीचा. ती फक्त बस नसते; ती असते माणसांच्या स्वप्नांना गती देणारी, काळाच्या ओघात चालणारी एक जिवंत कहाणी. तिच्या चाकांच्या आवाजात शेतकऱ्याच्या आशा, विद्यार्थ्याच्या शिक्षणाची दिशा, कुणासाठी बाजारपेठ, कुणासाठी वैद्यकीय मदत, तर कुणासाठी घराकडे घेऊन जाणारा विश्वास दडलेला असतो. ती एका समाजाच्या प्रगतीची साक्ष देते. म्हणूनच लालपरी म्हणजे केवळ गाडी नाही, तर माणसांच्या आशा, अपेक्षा आणि प्रयत्नांचा प्रवास आहे — महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामंडळाची सजीव ओळख.

१९४८ साली, स्वातंत्र्यानंतर भारत नव्याने उभा राहत होता. त्याच काळात ‘बॉम्बे स्टेट रोड ट्रान्स्पोर्ट’ या नावाने या सेवेची सुरुवात झाली आणि पुढे ती "महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामंडळ" (एमएसआरटीसी) म्हणून ओळखली जाऊ लागली. त्या काळात ही सेवा केवळ प्रवासाचं साधन नसून ग्रामीण महाराष्ट्राच्या जीवनात प्रवेश देणाऱ्या दारासारखी होती. लालपरीने केवळ रस्ते पार केले नाहीत, तर कोवळ्या सकाळी आईच्या हातात डबा, विद्यार्थ्याच्या खांद्यावर दप्तर आणि शेतकऱ्याच्या पाठीवर ओझं – हे सगळं आपल्या पोटात घेत संपूर्ण आयुष्य वाहिलं. तिच्या खिडकीतून वाहणाऱ्या वाऱ्यात भूतकाळाच्या आठवणी आणि भविष्याच्या स्वप्नांचा गंध मिसळलेला असतो.

लालपरी म्हणजे प्रत्येकाच्या आठवणींतली एक गोष्ट. सकाळच्या गडबडीत तिच्यात कुणाचं ममतायुक्त ताट डब्यात बंद असतं, कुणाच्या मनात पहिल्या तासाची घाई असते, तर कुणाच्या खांद्यावर आयुष्याचं ओझं असतं. कोणी तिच्या सीटखालचं कप्पा शोधतं, तर कुणी खिडकीतून डोकावणाऱ्या थंडगार वाऱ्याचा आनंद घेतं. पण ही गाडी फक्त रस्ते पार करत नाही; ती आयुष्याच्या सकाळ, दुपार आणि संध्याकाळ यामध्ये आयुष्याच्या विविध छटांना स्पर्श करत काळाच्या लाटांवर मार्गक्रमण करत राहते.

सोनाली नावाची एक महिला प्रवासी सांगते, "आमचं गाव रस्त्यापासून लांब. लालपरीसाठी आम्ही गावकडचा मळा चालत पार करायचो. सकाळी पाच वाजता येणारी ती गाडी कधी वेळेवर, कधी ढकलून सुरू व्हायची. खडीचा रस्ता, धूळ आणि खिडकीतून दिसणारी शाळेची स्वप्नं... त्या प्रवासातच मी मोठी झाले. आज मी त्याच रस्त्यावर शिक्षिका म्हणून जाते आणि मागच्या बाकावर बसलेली एखादी सोनाली मला आठवते." अशा हजारो सोनालींचं आयुष्य एसटीने घडवलं आहे.

आजच्या घडीला एमएसआरटीसी दररोज सुमारे ५० लाख प्रवाशांचा प्रवास घडवते. १५,५०० पेक्षा अधिक बसगाड्या दररोज सुमारे २० लाख किलोमीटरचं अंतर पार करतात. २५०० हून अधिक स्थानकं आणि ८०,००० कर्मचारी – हे आकडे केवळ संस्थेचं रूप नाही, तर लाखो माणसांच्या जीवनाचा आधार आहेत. प्रत्येक गाडीमागे एक कथा, एक स्वप्न आणि एक वाट पाहणारी नजर असते.

एसटी महामंडळाच्या सेवेला रोज ५० लाखांहून अधिक लोक वापरतात. त्यातून काही समस्या वेळोवेळी प्रकट होतात. महाराष्ट्र राज्य महामंडळाने या समस्यांवर त्वरित उपाययोजना सुरू केली आहेत. ऑनलाईन तिकीट बुकिंगची सुविधा सुलभ करून प्रवाशांना तिकीट मिळण्याची हमी दिली आहे. जीपीएस आधारित बस ट्रॅकिंग प्रणालीमुळे प्रवाशांना बस येण्याचा अचूक अंदाज मिळतो, ज्यामुळे वेळेवर पोहोचणं शक्य होतं. गर्दी कमी करण्यासाठी अतिरिक्त बसेस सुरू केल्या जात आहेत आणि प्रवासाचा अनुभव आरामदायक करण्यासाठी गाड्यांची देखभाल व स्वच्छतेवर विशेष लक्ष दिलं जात आहे. तसेच, प्रवाशांच्या तक्रारींवर त्वरीत लक्ष देण्यासाठी एक समर्पित हेल्पलाइन व मोबाईल अ‍ॅप विकसित करण्यात आलं आहे.

ही सेवा केवळ तिकीट देणारी नसून समाजाशी बांधिलकी जपणारी आहे. विद्यार्थ्यांना सवलतीचे पास, महिलांसाठी तेजस्विनी योजना, वृद्ध व अपंग नागरिकांसाठी मोफत वा सवलतीच्या योजना आणि संकटाच्या वेळेला – मग तो पूर असो वा महामारी – लालपरी मदतीसाठी हमखास धावून आलेली दिसते. एसटी म्हणजे सेवा, सहवास आणि संस्कृतीचा अविभाज्य भाग.

एसटी महामंडळाच्या आर्थिक बाबतीत थोडासा खुलासा करणे गरजेचे आहे. राज्य सरकारची सबसिडी आणि आर्थिक पाठिंबा नसल्यास अशा मोठ्या सेवा राबवणं कठीण होईल. इंधनवाढ, देखभाल खर्च आणि कर्मचार्‍यांचे वेतन यामुळे आर्थिक तूट सतत वाढत असते. तरीही, सरकार व महामंडळ मिळून या सेवेला टिकवून ठेवण्याचा संकल्प करीत आहेत. या आर्थिक तुटवड्यामुळे सेवा कधी कधी अडचणीत येते, त्यामुळे आर्थिक व्यवस्थापन सुधारण्याचे आव्हान महामंडळाच्या पुढील वाटचालीसाठी महत्त्वाचे ठरते.

महिला प्रवाशांसाठी एसटीने सुरक्षा वाढवण्यावर विशेष भर दिला आहे. बसमध्ये सीसीटीव्ही कॅमेरे, महिला कर्मचारी, तात्काळ मदतीसाठी हेल्पलाइन यांसारख्या सुविधा राबवल्या जात आहेत. प्रवाशांना गर्दी कमी करण्यासाठी आणि प्रवास अधिक सुरक्षित व आरामदायक करण्यासाठी गाड्यांची संख्या आणि सेवा वेळा वाढवण्याचा प्रयत्न सुरू आहे. त्यामुळे महिलांना सुरक्षित प्रवासाची हमी मिळत आहे.

दररोजच्या प्रवाशांच्या अनुभवांमध्ये काही अडचणीही असतात – जसं की तिकीट न मिळणं, बस वेळेवर न येणं, किंवा गाड्यांमध्ये खूप गर्दी होणं. महामंडळाकडून यावर सतत सुधारणा करण्याचा प्रयत्न चालू आहे. ऑनलाईन तिकीट बुकिंग, जीपीएस ट्रॅकिंग यामुळे प्रवाशांना सोयीस्कर सेवा मिळत आहे. तरीही, काही ग्रामीण भागांत अद्याप तंत्रज्ञानाचा पुरेपूर वापर होऊ शकलेला नाही; त्यासाठी महामंडळाने तंत्रज्ञान व प्रशिक्षण वाढवणं गरजेचं आहे.

एसटी महामंडळ फक्त प्रवासासाठी नाही, तर स्थानिक संस्कृतीला जपण्याचं माध्यमही आहे. महाराष्ट्रातील विविध भागांतील लोककला, भाषा आणि सांस्कृतिक वारशाला जोडून ठेवण्याचं काम एसटी माध्यमातून होत असतं. प्रवास करताना स्थानिक संगीत, बोली आणि खाद्यसंस्कृतीही जपली जाते. तसेच, महामंडळाच्या बसेसवर काही ठिकाणी स्थानिक कला आणि हस्तकला प्रदर्शनाचे प्रयत्न होत आहेत, ज्यामुळे प्रवासात सांस्कृतिक जोडणी वाढते.

गेल्या काही दशकांत एसटी महामंडळाने अनेक आर्थिक आणि तांत्रिक अडचणींचा सामना केला आहे. इंधन दरवाढ, कर्मचाऱ्यांच्या मागण्यांमुळे होणारे संप आणि वाहतुकीची वाढती स्पर्धा – या सर्वांनी सेवेवर परिणाम केला. तरीही, एसटीने आपल्या सामाजिक दायित्वांमध्ये कधीच कपात केली नाही.

या आर्थिक अडचणींमुळे कर्मचारी वर्गालाही अनेक संघर्ष करावे लागले आहेत. चालक, कंडक्टर, देखभाल कर्मचारी यांच्याकडून अनेक वेळा वेतनवाढ, सुरक्षितता, वर्कलोड कमी करण्यासाठी आंदोलनं झाली आहेत. त्यांच्या निष्ठेवर आणि कष्टावर आधारित सेवा ही कायम चालू राहावी म्हणून प्रशासन व कर्मचारी यांच्यात सतत संवाद आणि सुधारणा आवश्यक आहे. कर्मचारी हेच एसटीच्या गुणवत्तेचे मूळ आधार आहेत; त्यांचा जीवनमान सुधारण्यावर देखील भर देणं गरजेचं आहे.

पर्यावरणीय मुद्द्यांवर लक्ष दिलं असता, एसटी महामंडळाने उत्सर्जन कमी करण्यासाठी आणि प्रदूषणाच्या प्रतिबंधासाठी विविध पावले उचलली आहेत. जुने डिझेल इंजिन बदलून इलेक्ट्रिक बस सुरू करण्याचे उपक्रम सध्या मोठ्या प्रमाणावर राबवले जात आहेत. यामुळे वायू प्रदूषण कमी होतं तसेच जीवाश्म इंधनांच्या वापरात घट होते. याशिवाय, बसेसच्या ऑपरेशनमध्ये सुधारणा करून इंधन बचतीवर भर दिला जात आहे. पर्यावरणपूरक प्रवासाची ही दिशा फक्त भविष्यासाठीच नव्हे, तर आजच्या पिढीसाठीही महत्त्वाची आहे.

एसटी महामंडळाच्या भविष्यातील योजना अतिशय व्यापक व महत्त्वाकांक्षी आहेत. ‘ग्रीन मोबिलिटी’ म्हणजे पर्यावरणपूरक वाहतूक वाढवणे, बसगाड्यांचे नेटवर्क अधिकाधिक विस्तारणे, प्रवाशांसाठी सुविधा सुधारणा, ऑनलाईन तंत्रज्ञानाचा अधिक प्रभावी वापर आणि सुरक्षिततेच्या उपाययोजनांवर भर देणं – ही काही प्रमुख दिशा आहेत. तसेच, प्रवासी अनुभव अधिक आनंददायक करणारे स्मार्ट बसस्थानक उभारणे आणि नव्या तंत्रज्ञानाने सुसज्ज बसेस आणणे या प्रकल्पांवर काम सुरू आहे.

तंत्रज्ञानाच्या युगात लालपरीनेही स्वतःला बदललं आहे. ऑनलाईन तिकीट बुकिंग, मोबाईल अ‍ॅप, जीपीएस ट्रॅकिंग आणि इलेक्ट्रिक बसेस – ही सगळी बदलाची लक्षणं आहेत. पण त्या गाडीच्या सीटखालच्या कप्प्यात अजूनही एखाद्याची पिशवी विसरलेली असते, खिडकीच्या काचांवर अजूनही लहान हातांचे ठसे उमटतात आणि चालक अजूनही एखाद्या वयोवृद्धाला आधार देतो.

लालपरी म्हणजे गाडी नव्हे – ती एक मूक सेविका आहे. ती थांबलेली असली, तरीही तिच्यातली सेवा ओसंडून वाहते. ती दिवसभर न बोलता, न थकता माणसांची स्वप्नं एक गावातून दुसऱ्या गावात नेते. तिचा आवाज म्हणजे रस्त्यावर चालणाऱ्या जीवनगाण्याची एक धून आहे – ओळखीची, आपलीशी आणि काळातलीच.

आजही ती येते – कोणाच्या संध्याकाळी आशा घेऊन, कोणाच्या पहाटे स्वप्न बनून. तिच्या चाकांमागे धूळ उडते, पण तिच्या प्रवासामागे माणसांची गाठभेट जुळते. ही गाडी फक्त रस्त्यावर नाही, ती काळाच्या प्रवाहात चालतेय – अखंड, अथक, अविरत.

रोजच्या धावपळीत एखादा आवाज ओळखीचा वाटतो – लालपरीची सळसळ. ती थांबते तिथं पोहोचतात हजार स्वप्नं. तिचा आवाज म्हणजे गाडीचा नाही, तर माणसांच्या अपेक्षांची साद आहे.

लालपरी, तू केवळ एक वाहन नाहीस. तू महाराष्ट्राच्या हृदयाची धडधड आहेस. तू ग्रामीण जीवनाचा अभिमान आहेस, भविष्यातील स्वप्नांची वाहिका आहेस, सेवा, संस्कृती आणि सहवेदनेचा प्रवास करणारी एक निष्ठावान सखी आहेस. आजच्या यांत्रिक युगात, लालपरी केवळ बस नसून महाराष्ट्राच्या अस्मितेची वाहक आहे. तिचा प्रवास चालू राहो, तिचं जीवनगाणं न थांबो — हीच तिच्या प्रत्येक प्रवाशाची प्रार्थना.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : २५/०८/२०२५ वेळ : १७:४६