गाणं: रंग और नूर की बारात किसे पेश करूँ
चित्रपट: ग़ज़ल (१९६४)
संगीतकार: मदन मोहन
गीतकार: साहिर लुधियानवी
गायक: मोहम्मद रफ़ी
राग: शिवरंजनी
कलाकार: सुनील दत्त, मीना कुमारी
लिंक: https://youtu.be/4MBzPfIYRU8?feature=shared
रंग और नूर की बारात किसे पेश करूँ
ये मुरादों की हंसीं रात किसे पेश करूँ, किसे पेश करूँ
मैने जज़बात निभाए हैं उसूलों की जगह (२)
अपने अरमान पिरो लाया हूँ फूलों की जगह
तेरे सेहरे की ...
तेरे सेहरे की ये सौगात किसे पेश करूँ
ये मुरादों की हसीं रात किसे पेश करूँ, किसे पेश करूँ
ये मेरे शेर मेरे आखिरी नज़राने हैं (२)
मैं उन अपनों मैं हूँ जो आज से बेगाने हैं
बेत-आ-लुख़ सी मुलाकात किसे पेश करूँ
ये मुरादों की हंसीं रात किसे पेश करूँ, किसे पेश करूँ
सुर्ख जोड़े की तबोताब मुबारक हो तुझे (२)
तेरी आँखों का नया ख़्वाब मुबारक हो तुझे
ये मेरी ख़्वाहिश ये ख़यालात किसे पेश करूँ
ये मुरादों की हंसीं रात किसे पेश करूँ, किसे पेश करूँ
कौन कहता है चाहत पे सभी का हक़ है (२)
तू जिसे चाहे तेरा प्यार उसी का हक़ है
मुझसे कह दे ...
मुझसे कह दे मैं तेरा हाथ किसे पेश करूँ
ये मुरादों की हंसीं रात किसे पेश करूँ, किसे पेश करूँ
रंग और नूर की ...
रसग्रहण:
"रंग और नूर की बारात किसे पेश करूँ,
ये मुरादों की हँसीं रात किसे पेश करूँ..."
या प्रारंभिक ओळींच्या स्वरातूनच गीताचा संपूर्ण गाभा उलगडतो. ‘रंग’ म्हणजे जीवनातले विविध भाव, ‘नूर’ म्हणजे आशेचा प्रकाश आणि ‘बारात’ म्हणजे साक्षात आनंदाचा उत्सव. पण जेव्हा या उत्सवासाठी योग्य व्यक्तीच शिल्लक राहत नाही, तेव्हा तो आनंद कोरडा होतो. प्रेम, इच्छा, स्वप्न आणि प्रकाश यांच्या विसंगतीतून प्रकटलेली ही पोकळी — एका एकाकी हृदयाच्या अंतर्मुखतेचे प्रतीक आहे.
"मैने जज़्बात निभाए हैं उसूलों की जगह,
अपने अरमान पिरो लाया हूँ फूलों की जगह..."
प्रेमात प्रत्येकवेळी भावना विजयी होत नाहीत. अनेकदा सामाजिक मूल्यं आणि जबाबदाऱ्या त्या भावनांना गिळंकृत करतात. इथे नायक म्हणतो, "मी प्रेमासाठी लढलो नाही, मी त्या भावना गिळल्या" — फुलांच्या ऐवजी त्यागाचे काटे स्वीकारले. ही ओळ प्रेमातील हतबलतेचा जळजळीत पुरावा आहे.
"तेरे सेहरे की ये सौगात किसे पेश करूँ..."
‘सेहरा’ ही विवाहसंस्काराची प्रतीकात्मक वस्तू. त्या प्रिय व्यक्तीच्या विवाहासाठी आणलेली भेटवस्तू — आता अर्थहीन झाली आहे. ती सौगात, आता दुसऱ्याच्या वाट्याला जाणार आहे, ही कल्पना नायकाच्या मनात वेदनेचे तरंग उठवते. ही ओळ प्रेमाच्या संपूर्ण निराशेचे भान मोकळे करून देते.
"ये मेरे शेर, मेरे आखिरी नजराने हैं,
मैं उन अपनों में हूँ, जो आज से बेगाने हैं..."
ह्या दोन ओळी म्हणजे विरहातील अंतिम निरोप. शेर म्हणजे अंतःकरणातील जपलेली भावभावना. त्या प्रिय व्यक्तीसाठी त्याने जपलेली प्रत्येक कविता ही त्याची "अंतिम भेट" आहे. ‘आपला’ होता तो — पण आजपासून ‘परका’ झालेला. ही स्थिती केवळ वेदनेची नसून, ओळख न उरलेल्या अस्तित्वाची आहे.
"बेतालुख सी मुलाकात किसे पेश करूँ..."
ही भेट — जिची प्रतिक्षा कधी काळी उत्सुकतेने होती, ती आता अर्थहीन ठरली आहे. या वाक्याच्या सुरात प्रचंड शून्यता आहे. नातं संपल्यावर उरलेली ‘औपचारिक भेट’ याहून अधिक वेदनादायक काही असू शकत नाही.
"सुर्ख जोड़े की तबोताब मुबारक हो तुझे,
तेरी आँखों का नया ख्वाब मुबारक हो तुझे..."
‘सुर्ख जोड़ा’ म्हणजे लाल लग्नवस्त्र. परंतु इथे नायक त्याला ‘तबोताब’ — म्हणजे अंत्यवस्त्र म्हणतो. हे लग्न केवळ तिचं नवजीवन नाही, तर त्यांच्या प्रेमाच्या मृत्यूचीही नोंद आहे. तरीही तो तिला तिच्या नव्या स्वप्नांसाठी आशीर्वाद देतो — ही भावना त्यागाच्या पराकोटीची आहे.
"ये मेरी ख्वाहिश, ये खयालात किसे पेश करूँ..."
मनातली अपूर्ण स्वप्नं, इच्छा, कल्पना — आता व्यर्थ वाटतात. त्या ना तिला सांगता आल्या, ना पूर्ण करता आल्या. तरीही, त्या त्याच्या अंतःकरणात एक कटू आठवणींसारख्या गूंजत राहतात.
"कौन कहता है चाहत पे सभी का हक है,
तू जिसे चाहे तेरा प्यार उसी का हक है..."
ह्या दोन ओळी म्हणजे निस्सीम प्रेमाचं अंतिम रूप. इथे कोणताही मालकीहक्क नाही, जिंकण्याची आकांक्षा नाही — फक्त तिच्या आनंदासाठी आपली वेदना गिळून टाकण्याची तयारी आहे. या त्यागात एक उदात्त सुंदरता आहे.
"मुझसे कह दे, मैं तेरा हाथ किसे पेश करूँ..."
ही रेषा म्हणजे वेदनेचा पूर्णविराम. जिचा हात आपल्यासोबत आयुष्यभर असावा असं वाटलं, तो हात तिने दुसऱ्याला दिला — ही जाणीव, दुःखाच्या सीमारेषेवर उभं करतं. पण तिच्या निर्णयातही तो तिचा आधार होतो, अशा समंजस आत्म्याचा हा अंतिम टाहो आहे.
राग शिवरंजनी हा विरह आणि आर्ततेचा राजा मानला जातो. कोमल गंधार आणि निषाद यामुळे उत्पन्न होणारी आंतरिक तळमळ या गीतात सौंदर्याच्या अनाहत सुरावटीत गुंफली आहे. मदन मोहन यांचं संगीत संयमित आणि भावपूर्ण आहे, तर मोहम्मद रफींचा स्वर — हा स्वतःच एक वेदनेचा झरा आहे. त्यांच्या गाण्याने साहिर लुधियानवींच्या शब्दांना एक अविस्मरणीय आत्मा दिला आहे.
"रंग और नूर की बारात किसे पेश करूँ" हे गाणं केवळ प्रेमभंगाची कथा नाही, तर ते एक निर्गुण, निस्सीम आणि अलिप्त प्रेमाची पराकोटीची अभिव्यक्ती आहे. या गीताचे शब्द केवळ ऐकले जात नाहीत तर आतमध्ये पाझरतात. ही शब्दांपलीकडची शोकांतिका आहे, जिथे नातं हरतं, पण प्रेम शुद्ध होतं. हे गीत प्रेमाला अनन्यसाधारण उंचीवर नेऊन ठेवतं — जिथे अपेक्षा नसतात, फक्त आशीर्वाद असतो... जिथे विरह असतो, पण द्वेष नाही... आणि जिथे हृदय तुटलेलं असलं तरी आत्मा विशाल होतो. हे गीत म्हणजे विरहाच्या निःशब्द वेदनेचा एक सजीव दस्तऐवज आहे.
©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई
दिनांक : ०६/०७/२०२५ वेळ : ०५:५८
Post a Comment