लेख - अरण्यऋषींचा वारसा

लेख - अरण्यऋषींचा वारसा

"आपल्या मृत्यूनंतरही आपण आपल्या कार्याने, विचारांनी आणि संस्कारांनी जिवंत असावे", हे जे उच्चतम ध्येय असते, त्याचा जणू साक्षात प्रत्यय 'अरण्यऋषी' पद्मश्री मारुती चितमपल्ली यांच्या जीवनप्रवासातून येतो. त्यांच्या निधनाने केवळ एक वनाधिकारी वा एक लेखक हरपला नाही, तर मराठी मातीने एक सजीव ग्रंथच गमावला आहे.

चितमपल्ली यांचा जन्म ५ नोव्हेंबर १९३२ रोजी सोलापूर येथे झाला. त्यांच्या आयुष्यात निसर्गाशी नाते हे केवळ आकर्षण नव्हते, तर ते त्यांच्या व्यक्तित्वाचाच एक भाग होते. लहानपणापासूनच त्यांच्या आईकडून आणि मामा हनुमंत यांच्याकडून त्यांना पक्षी, प्राणी, वृक्ष आणि जंगल याविषयी आत्मीयतेने ज्ञान मिळाले. हाच दृष्टीकोन पुढे त्यांनी आपल्या सेवा आणि साहित्यिक कारकिर्दीत जगाला दिला.

१९५८ साली पुण्यातील मुख्य संरक्षक जे. ए. सिंग यांच्या शिफारशीनुसार त्यांची वनक्षेत्रपाल म्हणून निवड झाली आणि त्यांनी कोयंबतूर येथे प्रशिक्षण घेतले. त्यांची सेवा मुख्यतः विदर्भातील अभयारण्यांमध्ये झाली – मेळघाट, नवेगाव, नागझिरा, कर्नाळा या क्षेत्रांमध्ये त्यांनी वनसंवर्धनासाठी केलेले कार्य अनन्यसाधारण आहे. विशेषतः नवेगाव, नागझिरा आणि कर्नाळा अभयारण्यांच्या संरक्षणासाठी त्यांचे योगदान दीपस्तंभासारखे ठरले.

"विदर्भातील जंगलात राहिल्यामुळे माझे आयुष्य ४५ वर्षांनी वाढले," असे ते अनेकदा म्हणत. हा दृष्टीकोन निसर्गाशी एकात्मतेचा होता – केवळ शासकीय जबाबदारी म्हणून नव्हे, तर सजीवांचा सन्मान आणि संवर्धन ही त्यांनी स्वीकारलेली जीवनशैली होती.

साहित्यक्षेत्रातही त्यांनी तितक्याच ताकदीने आपले स्थान निर्माण केले. ‘पक्षी जाय दिगंतरा’ हे त्यांचे पहिले पुस्तक आणि ‘जंगलाचे देणे’ (१९८५) हे त्यांच्या लेखनातील कळसाध्याय ठरले. या पुस्तकास १९८९ मध्ये महाराष्ट्र शासनाचा साहित्य पुरस्कार मिळाला. त्यांनी एकूण १८ पुस्तके लिहिली, परंतु प्रत्येक पुस्तकातील अनुभवांचे नैसर्गिक अवलोकन, सूक्ष्म निरीक्षण आणि रसिकतेने सजलेली भाषा – ही त्यांची लेखनशैली होती.

त्यांनी प्राणिकोश, पक्षीकोश आणि वृक्षकोश निर्माण केले. ही केवळ माहितीची ग्रंथसंपदा नव्हे, तर निसर्गसाक्षरतेची शिदोरी आहे. शिवाय, त्यांनी एक लाख मराठी नवशब्दांचा कोश तयार केला, हे त्यांच्या भाषाप्रेमाचे आणि संशोधनशील वृत्तीचे मूर्त उदाहरण आहे. त्यांना १८ भाषांचे ज्ञान होते, पण त्यांची अभिव्यक्ती मराठीमध्येच खोलवर रुजली होती.

त्यांचे लेखन वाचताना आठवते त्यांचेच एक वाक्य — "वन म्हणजे शब्दांच्या बाहेरचं पुस्तक आहे, जे मनानेच वाचावं लागतं." हे विधान त्यांच्या संपूर्ण जीवनदृष्टीचे सार सांगते.

चितमपल्ली यांचा जीवनप्रवास वनातून ज्ञानाच्या जंगलात नेणारा होता. त्यांनी वनशास्त्र आणि पर्यावरण यांचे प्रबोधन केवळ शासकीय कार्यक्रमांतून नव्हे, तर व्याख्यानं, शिबिरे, शालेय संवाद, लेखन आदी माध्यमांतून सतत केलं. विद्यार्थ्यांना निसर्गाचे जिवंत दर्शन घडवून देणारा हा शिक्षक, हाच त्यांच्या जीवनाचा गाभा होता.

१९९० साली उपवनसंरक्षक पदावरून निवृत्त झाल्यानंतरही त्यांनी थांबणं स्वीकारलं नाही. निवृत्तीनंतरचे त्यांच्या जीवनाचे दशक म्हणजे निसर्गविषयक प्रचार-प्रसाराचं सुवर्णपान होतं. त्यांनी वनविभागाचीही मान उंचावली आणि मराठी साहित्यात निसर्गसाहित्य हा स्वतंत्र प्रवाह निर्माण केला.

आजच्या शिक्षणपद्धतीत आणि पर्यावरणविषयक धोरणांमध्ये चितमपल्लींनी ज्या एकात्म निसर्गजाणीवेचा पुरस्कार केला, त्या दृष्टिकोनाची उपस्थिती जाणवते का? त्यांच्या लेखनात निसर्ग हा केवळ अभ्यासाचा नव्हे, तर अनुभवाचा आणि जपण्याचा विषय होता. त्यामुळेच शालेय अभ्यासक्रमात त्यांच्या साहित्यातून निसर्गाची तत्त्वज्ञानात्मक मांडणी पोहोचवणे ही काळाची गरज आहे.

भारत सरकारने २५ जानेवारी २०२० रोजी प्रजासत्ताक दिनाच्या पूर्वसंध्येला त्यांचं नाव "पद्मश्री" पुरस्कारासाठी घोषित केलं आणि प्रत्यक्षात ८ नोव्हेंबर २०२१ रोजी राष्ट्रपती रामनाथ कोविंद यांच्या हस्ते राष्ट्रपती भवनात त्यांना हा पुरस्कार प्रदान करण्यात आला. हा पुरस्कार केवळ त्यांच्या साहित्यसेवेचा गौरव नव्हता, तर शाश्वत जीवनमूल्यांची, निसर्गनिष्ठेची आणि पर्यावरण-जाणिवेची पावती होती. 'अरण्यऋषी' ही उपाधी त्यांना वनांप्रती असलेल्या समर्पणामुळे लाभली होती – ती केवळ लोकप्रियता नव्हे, तर लोकमान्यता होती.

सलीम अलींनी जसा पक्षीशास्त्राला राष्ट्रीय चेहरा दिला, तसे चितमपल्लींनी मराठी समाजाला निसर्गाचे चिंतन शिकवले. दोघांच्याही कार्यामध्ये समाजात जागृती आणि संवेदना रुजवण्याची ताकद आहे.

१८ जून २०२५ रोजी त्यांनी अखेरचा श्वास घेतला. पण त्यांच्या कार्याचे वाङ्‌मयीन आणि पर्यावरणीय वळसे अजूनही अनेक मनांमध्ये गहिवर निर्माण करतात. त्यांच्या जाण्याने एक शिस्तबद्ध, सजग, संवेदनशील आणि विद्वान अधिकारी आपल्यातून गेला आहे. पण त्यांच्या पुस्तकांच्या पानांतून, विचारांमधून आणि वन्यजीवनावरील भाष्यांमधून ते अनंतकाळ जिवंत राहतील.

आज जंगलतोड, जैवविविधतेचा ऱ्हास, हवामान बदल आणि मानवी हस्तक्षेप यामुळे पर्यावरणीय तणाव वाढत चाललेला आहे. अशा काळात ‘जंगलाचे देणे’ आणि ‘पक्षीकोश’ ही पुस्तके केवळ माहिती देणारी नाहीत, तर आपल्याला पर्यावरणाशी नवे नाते जोडून देणारी प्रेरणा आहेत.

 

“चितमपल्लींचे लेखन म्हणजे शब्दांतून उमटलेली निसर्गाची कुजबुज होती. त्यांनी जंगलाला जसं समजून घेतलं, तसंच त्यांनी मराठी वाचकांनाही जंगल शिकवलं. अरण्यऋषींची ही हिरवी सावली अजून अनेक पिढ्यांना शांतता आणि शाश्वततेचा मंत्र देत राहील.”

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : २६/०६/२०२५ वेळ : १३:२३