रसग्रहण : "अल्गोरिदम..." – सौ. प्रज्ञा कुलकर्णी (राज्ञी)
सौ. प्रज्ञा कुलकर्णी यांची "अल्गोरिदम..." ही कविता आधुनिक तंत्रज्ञानप्रधान युगात मानवी मूल्यांची होत चाललेली अधोगती, नातेसंबंधांची कृत्रिमता, आणि सामाजिक जीवनातील विसंगती यांचे अत्यंत मार्मिक, प्रतीकात्मक आणि विचारप्रवृत्त चित्रण करते. कवितेचा आशय व्यापक असून, आजच्या तंत्रज्ञानप्रेमी समाजात – माणूस माणसाशी मनानं जोडण्याऐवजी अल्गोरिदमवर अवलंबून का राहतोय? – हा अस्वस्थ करणारा प्रश्न उपस्थित करतो.
प्रथम कडव्यात कवयित्री म्हणतात, "दोषी केवळ कुऱ्हाड नसते जंगलतोडीसाठी". येथे कुऱ्हाड म्हणजे जणू बाह्य शक्ती, तर "फितूर झाड" हेच प्रत्यक्ष जंगलतोडीत मदत करणाऱ्या आपल्या लोकांचे प्रतीक आहे. हा दृष्टिकोन समाजातील स्वजनद्रोह दाखवतो – जिथे आपल्यातलेच लोक स्वतःच्या स्वार्थासाठी मोठ्या अनर्थाला कारणीभूत ठरतात.
दुसऱ्या कडव्यात, आधुनिक तरुणाईच्या जीवनातील आभासीतेची चिकित्सा आहे. "फेक आयडी तयार केले बनवाबनवीसाठी" – या ओळीतून खोटेपणाच्या आभाळाएवढ्या थरांचे दर्शन घडते. सोशल मीडियाच्या दुनियेत खरी ओळख हरवून माणूस बनावट मुखवटे घालून वावरतोय – हे कवयित्रीने सूचकपणे टिपले आहे.
तिसऱ्या कडव्यात तीव्र व्यथा आहे – "पूर्वी नाती जिवलग सारी मनकवडी तर होती, 'अल्गोरिदमच' हल्ली आले मन ओळखण्यासाठी". माणसाने माणसाला समजून घेण्याची जी नैसर्गिक आणि आत्मीय प्रवृत्ती होती, ती हरवत चालली आहे. तिची जागा आज कृत्रिम बुद्धिमत्तेने (AI) ठरवलेल्या अनुरूपतेने घेतली आहे – ही स्थिती अस्वस्थ करणारी आहे.
"मनुष्य रचतो क्रूर सापळा फसवाफसवीसाठी" – या ओळीतून माणसाच्या बुद्धीचा उपयोग जर फसवणुकीसाठी होतो, तर ती शोकांतिकेचीच गोष्ट ठरते. इथं माणसाच्या चारित्र्याचा अधःपात स्पष्ट होतो.
पुढील कडव्यात, बोलीभाषा व पोशाखावरून प्रतिष्ठा ठरवणाऱ्या समाजाची टीका आहे. खरी संस्कृती ही लोककलांमध्ये, शुद्ध मनात आणि आचरणात असते – हे कवयित्री नेमकेपणाने नमूद करतात.
शेवटच्या कडव्यात, स्वाभिमान जपणाऱ्याचे मोठेपण आणि मैत्रीमधील आर्थिक भेदाभेद नाकारले आहेत. "गरीब किंवा श्रीमंत स्थिती समान मैत्रीसाठी" – ही ओळ मानवी मूल्यांचा सर्वोच्च आदर्श मांडते.
शैलीवैशिष्ट्ये आणि सौंदर्य:
प्रतीकशैलीचा नेमका वापर: कुऱ्हाड-झाड, सापळा, फेक आयडी, अल्गोरिदम ही रूपके अत्यंत अर्थपूर्ण आहेत.
लयबद्धता: प्रत्येक कडव्यातील "…साठी" या प्रत्ययामुळे लय व गेयता टिकवून ठेवली आहे.
भाषेचा प्रभाव: सहज, प्रवाही, पण मार्मिक भाषाशैली. अनावश्यक अलंकार न वापरता गहन अर्थ स्पष्ट करण्यात यश.
त्यामुळेच ही कविता वाचकाच्या अंतर्मनात प्रश्न उपस्थित करते – आपण तंत्रज्ञानाच्या आहारी जाऊन आपली माणुसकी गमावतोय का? ही चिंता व्यक्त करतानाच कवितेचा सूर उपदेशात्मक नसून अंतर्मुख करणारा आहे. कवयित्रीने अतिशय सौम्य पण ठाम शब्दांत आपलं भान प्रकट केलं आहे.
"अल्गोरिदम..." ही कविता म्हणजे कालसुसंगततेच्या चौकटीत राहून दिलेला एक सामाजिक आरसा आहे. मानवी मूल्ये, खरी नाती, आत्मसन्मान, आणि संस्कृतीची खरी ओळख – या सर्व गोष्टी नव्याने समजावून देणारी ही कविता आहे. कवयित्रीचा दृष्टिकोन विचारांना चालना देतो, अंतर्मुख करतो आणि वाचकाला नात्यांचे, समाजाचे आणि स्वतःच्या वागणुकीचे नव्याने आकलन करून देतो.
©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई
दिनांक : २४/०६/२०२५ वेळ : ०८:०१
Post a Comment