ज्येष्ठ कवयित्री हेमलता देशपांडे यांच्याबद्दल थोडक्यात:-
शिक्षण: S.S.C., D.Ed. | अध्यापन माध्यम: इंग्रजी, हिंदी
लेखन:
- ५००+ कविता (मुक्तछंद, वृत्तबद्ध, अभंग, गझल इ.)
- गद्य: लघुकथा, दीर्घकथा, बालनाट्य, नाट्यछटा, लेख, अलक
काव्यसंग्रह:
- त्रिवेणी (तीन कवयित्रींचा)
- पुण्यभूमीतील काव्यलेणी (का.प्रे.शि.मं. संपादित)
लेखन सहभाग:
- दिवाळी अंक: दीपोत्सव, पाणिनी, ऋग्वेद, गझल अमृत, रंगतदार, काव्यानंद, इ.
- रेडिओ पुणेरी आवाज एफ.एम.: पत्र मनातलं, कविता, चारोळी
सन्मान आणि विशेष सहभाग:
- कोटक महिंद्रा व शॉपिजेन लघुकथा स्पर्धांमध्ये पारितोषिके
- सावरकर कवी संमेलन, विश्वविक्रम (ठाणे), साहित्य संपदा अखंड काव्यवाचन
- कृष्ण माझा सखा काव्यवाचन (विश्वविक्रम)
साहित्य आणि अध्यापन क्षेत्रात सातत्यपूर्ण योगदान!
"आठव" – रसग्रहण
ज्येष्ठ कवयित्री हेमलता देशपांडे यांची "आठव" ही कविता आठवणींच्या सुंदर धाग्यात गुंफलेली आहे. ही कविता केवळ भूतकाळाच्या रम्य आठवणी जागवणारी नाही, तर त्या आठवणींत दडलेल्या प्रेम, आपुलकी आणि सामाजिक ऐक्याचा संदेश देणारी आहे.
कवितेचा केंद्रबिंदू "सुवर्णक्षणांचे अमृतकण" हा आहे. हे क्षण मनामनात रेंगाळतात आणि पुन्हा आठवावेत असे वाटते. भूतकाळातील पवित्र आठवणींमध्ये निखळ प्रेम, निर्व्याज आपुलकी आणि मानवी नात्यांचे सौंदर्य सामावलेले आहे.
कवयित्रीने जीवनातील निखळ आनंद, निरागस हसू, चिंतामुक्तता आणि परस्परांना समजून घेण्याची भावना यांचा सुंदर समन्वय साधला आहे. त्यामुळे कविता केवळ आठवणींमध्ये रमण्याचे महत्त्व सांगत नाही, तर त्या आठवणींमधील शिकवण वर्तमानकाळातही जपण्याची प्रेरणा देते.
आलंकारिक सौंदर्य:-
रूपक: "सुवर्णक्षणांचे अमृतकण" – येथे आठवणींना अमृतकणांसारखे अनमोल दाखवले आहे.
अनुप्रास: "निखळ माया, निर्व्याज प्रेम" – ‘न’कार पुनरुक्तीमुळे शब्दांना लयबद्धता येते.
यमक: "मागावे क्षेम, असावा हात" – यमकामुळे कविता अधिक गेय होते.
उपमा: "लेकुरवाळ्या विठूरायाची ती एकत्त्वाची वारी घडावी" – येथे ‘वारी’ केवळ वारकरी संप्रदायापुरती न ठेवता, मानवतेच्या ऐक्याचे प्रतीक म्हणून वापरण्यात आली आहे.
"सुवर्णक्षणांचे अम्रुतकण
रेंगाळतात मनांमनांत
साद घालतो तयांना पुन्हा
जागवा रे, ते पुन्हां जनांत."
या कडव्यात कवयित्रीने आठवणींच्या सौंदर्याला उजाळा दिला आहे. "सुवर्णक्षणांचे अमृतकण" या रूपकामुळे आठवणींची अमूल्यता अधोरेखित होते. त्या क्षणांचे पुन्हा पुनरुज्जीवन व्हावे, असे कवयित्रीला वाटते.
रूपक: आठवणींना "अमृतकण" संबोधून त्यांचे महत्त्व दर्शवले आहे.
संदेश: आठवणींना वर्तमानात पुनरुज्जीवित करून त्यांचा सकारात्मक उपयोग करावा.
"निखळ माया, निर्व्याज प्रेम
आपपरत्व नसो मनांत
चिंतावे शुभ, मागावे क्षेम
आपुलकीचा असावा हात."
या कडव्यात कवयित्रीने मानवी नात्यांचे आदर्श रूप दर्शवले आहे. माया आणि प्रेम यामध्ये कोणताही स्वार्थ नसावा. "आपपरत्व नसो मनांत" या वचनातून विभाजन आणि भेदभाव नष्ट करण्याचा संदेश दिला आहे.
यमक: "चिंतावे शुभ, मागावे क्षेम" – यामुळे कविता अधिक ओघवती वाटते.
संदेश: नात्यांमध्ये आपुलकी आणि समता असावी; भेदभाव बाजूला ठेवून माणसाने परस्परांसोबत सहानुभूती ठेवावी.
"निरागसांचे शैशव ल्यावे
निखळ हास्य मनी फुलावे
निरर्थ चिंता, क्षुद्र अहंता
जिव्हाळ्यामध्ये विरघळावे."
या कडव्यात निरागसता आणि निखळ आनंदाचे महत्त्व सांगण्यात आले आहे. बालसुलभता, मनमोकळे हसू आणि निर्मळ जिव्हाळा ही माणसाच्या आयुष्यातील खरी संपत्ती आहे.
"निरर्थ चिंता, क्षुद्र अहंता जिव्हाळ्यामध्ये विरघळावे" – येथे चिंतेचा भार आणि अहंकाराचा अडथळा बाजूला ठेवून जिव्हाळ्याचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.
विरोधाभास: "निरर्थ चिंता" विरुद्ध "जिव्हाळ्यामध्ये विरघळावे".
संदेश: निखळ हसू, निरागसता आणि परस्परांप्रती जिव्हाळा ही आयुष्य समृद्ध करणारी मूल्ये आहेत.
"लेकुरवाळ्या विठूरायाची
ती एकत्त्वाची वारी घडावी
सारे आपण जिवाजिवांच्या
शिवतत्वाची जाण जगावी."
या कडव्यात आध्यात्मिक आणि सामाजिक समरसतेचा संदेश दिला आहे. "लेकुरवाळ्या विठूराया" म्हणजे आपल्या भक्तांवर अपार माया करणारा विठोबा. वारकरी संप्रदाय केवळ धार्मिक परंपरा नसून, एकात्मतेचे प्रतीक आहे.
"सारे आपण जिवाजिवांच्या शिवतत्वाची जाण जगावी" – येथे ‘शिवतत्व’ म्हणजे परस्परांविषयी सहिष्णुता, ऐक्य आणि सृष्टीच्या कल्याणाची जाणीव.
रूपक: वारकरी संप्रदायाच्या माध्यमातून सामाजिक ऐक्याचा विचार मांडला आहे.
संदेश: भेदभाव सोडून समाजाने ऐक्य आणि प्रेम यावर भर द्यावा.
ही कविता केवळ भूतकाळातील आनंदी क्षण आठवण्यासाठी नाही, तर त्या आठवणींतून प्रेरणा घेऊन वर्तमानातही त्यांचे महत्त्व जपावे, असा संदेश देते. माया आणि आपुलकी – परस्परांविषयी प्रेम ठेवण्याचे महत्त्व पटवते. निरागसता आणि हास्य – मनातील चिंता आणि अहंकार दूर करून आनंदी जीवन जगण्याचा आग्रह धरते. सामाजिक ऐक्य आणि अध्यात्म – वारकरी संप्रदायाच्या रूपकाद्वारे परस्परांप्रती प्रेम आणि जिव्हाळा वाढवण्याचा विचार मांडते. आजच्या तणावग्रस्त आणि विभाजनात्मक वातावरणात, "आठव" ही कविता मानवी नात्यांचे खरं सौंदर्य दाखवत सामाजिक ऐक्य आणि सकारात्मकतेचा महत्त्वाचा संदेश देते.
"आठव" ही कविता फक्त आठवणींच्या रम्य जगात हरवण्यासाठी नाही, तर त्या आठवणींत असलेल्या मूल्यांना समजून, वर्तमान आणि भविष्यासाठी त्यांचा योग्य उपयोग करण्यासाठी आहे.
कवयित्रीने सहज, ओघवत्या शैलीत मानवी जीवनातील जिव्हाळा, माया, समता आणि आनंदाचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे. त्यामुळे ही कविता वाचकांच्या अंतःकरणात खोलवर रुजते आणि त्यांना सकारात्मकतेकडे प्रवृत्त करते.
*©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई*
दिनांक : १७/०३/२०२५ वेळ : ०३:५१
Post a Comment