निबंध - वाचन संस्कृती : काल, आज आणि उद्या

निबंध - वाचन संस्कृती : काल, आज आणि उद्या

"वाचन हेच आपले सर्वोत्तम शस्त्र आहे." – डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर

"एखाद्या समाजाच्या प्रगतीचे मोजमाप त्याच्या वाचनसंस्कृतीच्या पातळीवरून करता येते."

मानवाच्या बौद्धिक प्रगतीसाठी आणि सुसंस्कृत समाजाच्या घडणीसाठी वाचन हे अत्यंत महत्त्वाचे साधन आहे. वाचनसंस्कृती म्हणजेच वाचनाची सवय, त्यातून मिळणारे ज्ञान आणि समाजावर होणारा परिणाम. आजच्या तांत्रिक प्रगतीच्या युगात डिजिटल माध्यमांनी वाचनसंस्कृतीवर मोठा प्रभाव टाकला आहे. त्यामुळे वाचनसंस्कृतीच्या महत्त्वावर विचार करणे गरजेचे झाले आहे. वाचन ही केवळ एक कला नाही, तर समाजाच्या वैचारिक जडणघडणीचा महत्त्वाचा भाग आहे. इतिहास, वर्तमान आणि भविष्य या तिन्ही टप्प्यांत वाचन संस्कृतीने समाजाला प्रगल्भ करण्याचे कार्य केले आहे. प्राचीन काळात ऋषीमुनींनी वेदसंहिता आणि धर्मग्रंथ रचले, तर मध्ययुगात संतसाहित्याने सामाजिक परिवर्तन घडवले. आधुनिक काळात छपाई यंत्रामुळे ग्रंथ सहज उपलब्ध होऊ लागले, आणि डिजिटल युगात वाचनाची नवी दारे उघडली गेली. मात्र, बदलत्या काळातही वाचन संस्कृती टिकवण्यासाठी नवे प्रयत्न आवश्यक आहेत. या निबंधात आपण वाचन संस्कृतीचा काल, आज आणि उद्या याचा व्यापक अभ्यास करू.

१. वाचन संस्कृती : काल

१.१ प्राचीन वाचन परंपरा

प्राचीन भारतात वाचनाचा पाया वेद आणि उपनिषदांमध्ये दिसून येतो. या ग्रंथांमध्ये जीवनाचे तत्वज्ञान, धर्मशास्त्र, आणि समाजजीवनाचे मार्गदर्शन होते. ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद हे ज्ञानाच्या विविध शाखांचे प्रतीक होते. उपनिषदे आत्मज्ञान आणि तत्त्वज्ञान शिकवणारे ग्रंथ होते. "श्रद्धावान लभते ज्ञानम्" ही ओळ श्रीमद्भगवद्गीतेतील ४थ्या अध्यायात ३९व्या श्र्लोकामध्ये लिहिले आहे. ही ओळ वाचनाचे महत्त्व दर्शवते. रामायण (वाल्मीकि) आणि महाभारत (व्यास) ही महाकाव्ये समाजाच्या नैतिकतेचे मार्गदर्शन करणारी होती, आहेत आणि ह्यापुढेही राहातील, पण त्यासाठी आपल्या सर्वांना वाचन करणे हा अनुभव समृद्ध होने गरजेचे आहे. अर्थशास्त्र (चाणक्य) हा ग्रंथ राजकारण, अर्थव्यवस्था आणि समाजशास्त्रावर भाष्य करणारा होता. अष्टाध्यायी (पाणिनी) संस्कृत व्याकरणाचा पहिला विस्तृत ग्रंथ होता तत्कालीन ग्रंथ ताडपत्रांवर लिहिले जात, आणि गुरुकुल प्रणालीत वाचनावर भर दिला जात असे वाचन म्हणजे ज्ञानप्राप्तीचे साधन होते, आणि ग्रंथ जतन करण्याची परंपरा अत्यंत काटेकोर होती. बौद्ध आणि जैन धर्मीय ग्रंथांमध्ये तत्त्वज्ञानाबरोबरच समाजव्यवस्थेचा विचार केला जात असे. ग्रंथपालन ही जबाबदारी होती, आणि हस्तलिखिते जतन करण्यासाठी विशेष शाळा आणि ग्रंथालये असत. लेखनप्रथा विकसित झाल्यानंतर ज्ञानाचा प्रसार अधिक प्रभावी झाला आणि वाचनसंस्कृतीचा पाया भक्कम झाला.

१.२ मध्ययुगीन साहित्य आणि वाचन संस्कृती

मध्ययुगात संत आणि समाजसुधारकांनी वाचन संस्कृतीला चालना दिली. ज्ञानेश्वरी (संत ज्ञानेश्वर) हे भगवद्गीतेवरील रसग्रहणात्मक चिंतन आहे.तुकाराम गाथा (संत तुकाराम) यात भक्ती, ज्ञान आणि वैराग्याचे सुंदर मिश्रण आहे. दासबोध (समर्थ रामदास) हा ग्रंथ जीवनशास्त्र आणि नेतृत्वकलेवर भाष्य करणारा आहे. अनुभवामृत (चक्रधर स्वामी) महानुभाव पंथाचा तत्त्वज्ञानात्मक ग्रंथ होता. गुरुग्रंथ साहिब (गुरु नानक आणि इतर गुरु) शीख धर्मग्रंथ असून त्यात आध्यात्मिक आणि सामाजिक विचार आहेत.युरोपमध्ये गुटेनबर्गच्या छपाई यंत्रामुळे वाचनसंस्कृतीत मोठा बदल झाला. भारतातही हस्तलिखिते आणि ताडपत्रांचे जतन करण्याचा प्रयत्न केला गेला. राजाश्रय लाभलेल्या साहित्यकृतींमुळे वाचनाचा प्रसार अधिक व्यापक झाला. मध्ययुगात वाचनसंस्कृती ही धार्मिक आणि नैतिकतेशी निगडीत होती. साधुसंत आणि प्रवचनकारांच्या लिखाणामुळे वाचन अधिक लोकाभिमुख झाले. आजच्या डिजिटल युगात माहिती झपाट्याने मिळते. गुगल, विकिपीडिया, आणि सोशल मीडिया यामुळे केवळ काही सेकंदांत हवी ती माहिती आपल्यासमोर उभी राहते. मात्र, झटपट मिळणारी माहिती आणि सखोल वाचन यामध्ये मूलभूत फरक आहे.

१.३ झटपट माहितीचे फायदे आणि तोटे

फायदे:

१. माहिती त्वरित मिळते, वेळ वाचतो.

२. अनेक स्रोतांमधून तुलनात्मक अध्ययन करता येते.

३. तांत्रिक कौशल्य वाढते आणि नव्या गोष्टी सहज शिकता येतात.

तोटे:

१. झपाट्याने मिळणारी माहिती अनेकदा अपूर्ण किंवा दिशाभूल करणारी असते.

२. सखोल समज न घेताच मतं तयार होतात, त्यामुळे विचारांची खोली कमी होते.

३. 'फास्ट फूड' प्रमाणे 'फास्ट नॉलेज' निर्माण होते – तात्पुरते समाधान, पण दीर्घकालीन विचारशक्तीचा अभाव.

१.४ सखोल वाचनाचे महत्त्व

१. वाचन कौशल्य आणि एकाग्रता वाढते.

२. गहन चिंतन आणि विश्लेषण करण्याची क्षमता विकसित होते.

३. संकल्पना स्पष्ट होतात आणि नवीन दृष्टिकोन मिळतो.

४. भाषा कौशल्य आणि शब्दसंग्रह वाढतो.

उदाहरण:

सहसा विद्यार्थ्यांना परीक्षेसाठी झटपट नोट्स किंवा संक्षेप वाचायची सवय लागते. पण ज्या विद्यार्थ्यांनी मूळ पाठ्यपुस्तके आणि संदर्भग्रंथ वाचले, त्यांची विषयावर अधिक ठाम पकड असते.

१.५ झटपट माहिती आणि सखोल वाचन यांचा सुवर्णमध्य

१. स्मार्ट वाचन – सुरुवातीला झटपट माहिती मिळवून, त्यानंतर गहन वाचन करण्याची सवय लावावी.

२.  माहितीची पडताळणी – कुठलीही माहिती मिळाल्यावर तिचा विश्वासार्हतेसाठी अभ्यास करावा.

३. संतुलित वेळापत्रक – दिवसभर सोशल मीडियावर माहिती मिळवण्यापेक्षा, ठराविक वेळ गंभीर वाचनासाठी राखून ठेवावा. 

४. संशोधन वृत्ती वाढवणे – मिळालेली माहिती पुरेशी आहे का, ती सत्य आहे का, आणि ती कोणत्या संदर्भात सांगितली आहे याचा विचार करावा.

२. वाचन संस्कृती : आज

बदलते वाचन माध्यम आणि नव्या शैली. आज वाचनाचे स्वरूप पारंपरिक छापील ग्रंथांपासून डिजिटल स्वरूपातील वाचनसंस्कृतीपर्यंत विकसित झाले आहे. कोसला (भालचंद्र नेमाडे) ही स्वत्वशोधावर भाष्य करणारी कादंबरी आहे. ययाती (वि. स. खांडेकर) जीवनातील मोह आणि त्याचे परिणाम यावर प्रकाश टाकते. एका कोळियाने (लेखक अर्नेस्ट हेमिग्वे,  अनुवाद - पु. ल. देशपांडे) कर्मयोगाचे महत्त्व पटवून देते. ऑडिओबुक आणि ई-बुक्समुळे वाचनसंस्कृती बदलली आहे. इंटरनेटमुळे वाचनाची सवय सुलभ झाली असली तरी त्याचा व्याकरणावर परिणाम झाला आहे. डिजिटल माध्यमांमुळे थोडक्यात आणि सतत बदलत्या स्वरूपातील वाचनावर भर दिला जातो. मोबाईल आणि सोशल मीडियामुळे वाचनसंस्कृती प्रभावित होत आहे. सखोल वाचनाच्या सवयी कमी होत आहेत. आजच्या पिढीला डिजिटल ग्रंथालयांची उपलब्धता मोठा फायदा देत आहे. वाचनाचा हेतू बदलत असून, ज्ञानाऐवजी करमणुकीकडे झुकत आहे.

३. वाचन संस्कृती : उद्या

३.१ भविष्यातील बदलते वाचन प्रवाह

भविष्यात कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि तंत्रज्ञानामुळे वाचन संस्कृती नवे रूप घेईल. ऑग्मेंटेड रिअॅलिटी (एआर) ग्रंथ वाचन अनुभव बदलतील. कृत्रिम बुद्धिमत्ता (आर्टिफिशियल ईंटेलिजन्स) आधारित वैयक्तिक वाचन सहाय्यक तयार होतील. तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून ग्रंथालयांची डिजिटल पुनर्बांधणी होईल. अधिकाधिक वाचनसंस्कृती संवर्धनासाठी सरकारी धोरणे तयार केली जातील. शाळांमध्ये वाचन वाढवण्यासाठी नवी तंत्रे विकसित केली जातील. ऑडिओबुक्स आणि पॉडकास्ट अधिक लोकप्रिय होतील. वाचनसंस्कृती टिकवण्यासाठी नवीन धोरणे राबवली जातील. कागदी पुस्तके आणि डिजिटल पुस्तके यांचा समतोल राखणे आवश्यक होईल.

३.२ वाचन संस्कृती जपण्यासाठी पुढील उपाय

भविष्यात वाचनसंस्कृती जिवंत ठेवण्यासाठी काही प्रभावी उपाय राबवले जाऊ शकतात: 

१. लहान वयातच वाचनाची सवय लावावी: मुलांमध्ये वाचनाची गोडी निर्माण करण्यासाठी पालक आणि शिक्षकांनी त्यांना बालपणापासूनच पुस्तके वाचायला प्रवृत्त करावे.

२. ग्रंथालयांचा प्रसार करावा: सार्वजनिक आणि शालेय ग्रंथालयांची संख्या वाढवून विद्यार्थ्यांना वाचनाची उत्तम संधी उपलब्ध करून द्यावी.

३. वाचनसंस्कृतीसाठी शालेय उपक्रम राबवावेत: शाळांमध्ये वाचन स्पर्धा, पुस्तक परिचय आणि ग्रंथालय भेटी यासारखे उपक्रम राबवावेत.

४. डिजिटल माध्यमांचा योग्य वापर करावा: ई-बुक्स आणि ऑडिओबुक्सचा सकारात्मक उपयोग करून वाचनसंस्कृतीला चालना द्यावी.

५. वाचनप्रेरणा मिळावी यासाठी प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्वांचे उदाहरण द्यावे: महान लेखक, विचारवंत आणि साहित्यिकांच्या यशकथांचा प्रचार करून वाचनाची प्रेरणा द्यावी.

४. वाचनसंस्कृती आणि समाजावर होणारा प्रभाव

वाचनसंस्कृती केवळ वैयक्तिक विकासापुरती मर्यादित नसून, ती संपूर्ण समाजाच्या जडणघडणीत महत्त्वाची भूमिका बजावते. विशेषतः लोकशाही, विचारस्वातंत्र्य, नवीन कल्पनांचा विकास आणि मानसिक आरोग्यावर वाचनसंस्कृतीचा मोठा परिणाम होतो.

४.१. वाचनसंस्कृती आणि लोकशाही

१. लोकशाही व्यवस्थेच्या यशासाठी सुशिक्षित आणि जागरूक नागरिक आवश्यक असतात. वाचनसंस्कृतीमुळे नागरिकांमध्ये सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय जाणीव विकसित होते.

२. संविधान, कायदे, इतिहास आणि आधुनिक व्यवस्थेबद्दल माहिती असणे लोकशाही प्रक्रियेसाठी महत्त्वाचे असते.

३. वाचनामुळे मतदार विचारपूर्वक निर्णय घेऊ शकतात, प्रचारकी फसवणुकीपासून दूर राहू शकतात आणि समाजाच्या हिताच्या दृष्टीने मतदान करू शकतात.

४. माध्यमस्वातंत्र्य आणि पत्रकारितेच्या बळकटीसाठी वाचकवर्गाचा मोठा वाटा असतो. जर समाज वाचनप्रिय असेल, तर तो चुकीच्या माहितीवर सहज विश्वास ठेवणार नाही.

४.२. वाचनसंस्कृती आणि विचारस्वातंत्र्य

१. जेवढे जास्त वाचन, तेवढा अधिक विचारांचा विस्तार. वाचन माणसाला पूर्वग्रह, अंधश्रद्धा आणि अज्ञान यापासून मुक्त करते.

२. विविध विचारधारा, तत्त्वज्ञान, आणि ऐतिहासिक दृष्टिकोन समजून घेण्यासाठी वाचन मदत करते.

३. तटस्थ आणि स्वतंत्र विचार करण्यासाठी वाचनसंस्कृती आवश्यक आहे. कारण, विचारस्वातंत्र्य हे सुशिक्षित आणि माहितीपूर्ण समाजाचे लक्षण असते.

४. सॉक्रेटिस, विवेकानंद, आंबेडकर, गांधी, टॉलस्टॉय यांसारख्या विचारवंतांचे लेखन आजही लोकांच्या मनावर प्रभाव पाडते.

४.३. वाचनसंस्कृती आणि नवीन कल्पनांचा विकास

१. नवनवीन कल्पनांचा पाया हा वाचन आणि चिंतन असतो. मोठे संशोधक, लेखक आणि उद्योजक यांना वाचनानेच प्रेरणा दिली आहे.

२. विज्ञान, तंत्रज्ञान, कला, आणि व्यवसाय क्षेत्रात नाविन्यपूर्ण विचार येण्यासाठी व्यापक वाचन गरजेचे असते.

३. ऐतिहासिक ग्रंथ, विज्ञानकथा, तत्त्वज्ञान आणि जीवनशैलीवरील पुस्तकांमधून नवीन संकल्पना विकसित होतात.

४. स्टिव्ह जॉब्स, बिल गेट्स, एलोन मस्क, आणि रतन टाटा यांसारख्या उद्योजकांनी विविध ग्रंथांचे वाचन करून आपल्या कल्पनांना मूर्त स्वरूप दिले.

५. वाचनसंस्कृती आणि मानसिक आरोग्य

१. वाचन मानसिक शांतता आणि संतुलन राखण्यासाठी प्रभावी साधन आहे.

२. सकारात्मक साहित्य वाचल्याने मनाला ऊर्जा मिळते आणि जीवनाकडे पाहाण्याचा सकारात्मक दृष्टिकोन तयार होतो.

३. वाचन चिंतनशील बनवते, तणाव कमी करते आणि एकाग्रता वाढवते.

४. मानसिक आजारांवर संशोधन करणाऱ्या अभ्यासकांच्या मते, वाचनामुळे चिंता आणि नैराश्य कमी होण्यास मदत होते.

५. आर्ट थेरपीप्रमाणेच 'बुक थेरपी' हा मानसिक आरोग्यासाठी प्रभावी उपाय मानला जातो.

वाचनसंस्कृती हा केवळ छंद नसून, तो समाजाच्या बौद्धिक, वैचारिक आणि मानसिक प्रगतीसाठी अनिवार्य घटक आहे. लोकशाहीचे सशक्तीकरण, विचारस्वातंत्र्याचा विकास, नाविन्यपूर्ण संशोधन, आणि मानसिक आरोग्य या सर्व गोष्टींसाठी वाचन महत्त्वाचे आहे. त्यामुळे, ज्या समाजात वाचनसंस्कृती मजबूत आहे, तो समाज अधिक समृद्ध, शांततापूर्ण आणि प्रगतशील ठरतो. वाचनसंस्कृती केवळ ज्ञानार्जनाचे साधन नाही, तर ती समाजाच्या बौद्धिक आणि सांस्कृतिक प्रगतीसाठी अनिवार्य आहे. तंत्रज्ञानाच्या युगात वाचनसंस्कृतीत बदल झाले असले तरी ती टिकवून ठेवण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. योग्य पद्धतीने वाचनसंस्कृती वाढवली तर समाज अधिक प्रगल्भ, विचारशील आणि संवेदनशील बनेल.

"सशक्त समाजासाठी, विचारशील लोकांसाठी आणि प्रेरणादायी जीवनासाठी—वाचन हाच सर्वोत्तम मार्ग आहे!"

६. व्यक्तिगत अनुभव आणि उदाहरणे

माझ्या बालपणी, माझे वडील मला दररोज रात्री झोपताना गोष्टी वाचून दाखवत. त्यावेळी मी वाचनाकडे केवळ करमणुकीच्या दृष्टीने पाहत होतो. मात्र, जसजसा मोठा होत गेलो, तसतसा वाचनाने मला नवीन दृष्टी दिली. मी 'शामची आई' (साने गुरुजी) वाचले, तेव्हा मातृत्वाच्या महानतेची जाणीव झाली. 'मृत्युंजय' (शिवाजी सावंत) वाचताना कर्णाचा संघर्ष माझ्या मनात खोलवर ठसला. 'दिवस तुझे फुलायचे' (डॉ. अरुण गिविंदराव देशपांडे) वाचताना जीवनातील ध्येयधोरणे ठरवण्याची प्रेरणा मिळाली.मा‍अशा अनेक पुस्तकांनी माझ्या जीवनात सकारात्मक बदल घडवले. आजच्या मुलांना मोबाइल आणि स्क्रीनच्या आहारी जाताना पाहताना वाईट वाटते. म्हणूनच, मी स्वतः वाचनसंस्कृती वाढवण्यासाठी प्मॉकिंगबर्ड' (हार्पर ली) – जातीभेदावरील सशक्त भाष्य करणाारारतकादंबरी. '१९८४' (जॉर्ज ऑर्वेल) – राजकीय स्वातंत्र्य आणि गुप्त नियंत्रणावरीलनअद्वितीय ग्रंथ.य'द डायरी ऑफ अ‍ॅन फ्रँक'  (अ‍ॅन फ्रँक) – दुसऱ्या महायुद्धातील एका कोवळ्या मुलीचे भावविश्व. 'द अल्केमिस्ट' (पाउलो कोएल्हो) – स्वप्नांचा पाठलाग करण्याची प्रेरणा देणारी कथा. 'द ब्रदर्स करमाझोव्ह' (फ्योडोर दोस्तोव्हस्की) – मानवी मनाचा शोध घेणारी उत्कृष्ट कादंबरी. 'द ग्रेट गैट्सबी’ एफ. स्कॉट फिट्ज़गेराल्ड) – अमेरिकन समाजातील वास्तव मांडणारे पुस्तक. 'शेक्सपिअरच्या साहित्यकृती' – नाटक, कविता आणि तत्त्वज्ञानाचा अनमोल ठेवा. 'द लिटिल प्रिन्स' (अँटोइन डी सेंट-एक्सपेरी) – जीवनाचे गूढ सांगणारी छोटीशी कथा. 'हॅरी पॉटर' (जे. के. रोलिंग) – आधुनिक पिढीसाठी जादू आणि वास्तव यांचा सुरेख संगम. ‘इलियड अँण्ड ओडिसी' (होमर) – प्राचीन ग्रीक संस्कृतीचे दर्शन घडवणारे महाकाव्य. अशा विविध भाषांतील साहित्यकृतींमुळे जगभरातील वाचनसंस्कृती अधिक संपन्न झाली आहे. 

७. अद्ययावत आकडेवारी आणि संशोधन

वाचनसंस्कृतीवरील युनेस्कोच्या ताज्या अहवालानुसार, जगभरातील वाचनसंस्कृती झपाट्याने बदलत आहे. भारताच्या 'नेशनल बुक ट्रस्ट'च्या सर्वेक्षणानुसार, ७०% भारतीय तरुण आठवड्यात किमान १ पुस्तक वाचतात. 'ग्लोबल लिटरसी रिपोर्ट'नुसार, २०३० पर्यंत डिजिटल वाचनाच्या प्रमाणात ४०% वाढ होण्याची शक्यता आहे. 'इंडियन रीडिंग हॅबिट्स स्टडी' (२०२३) नुसार, सोशल मीडियामुळे सरासरी वाचन वेळ ३०% घटला आहे. शाळांमध्ये वाचन उपक्रम वाढल्याने, विद्यार्थ्यांची भाषाशैली आणि विचारशक्ती अधिक विकसित होत आहे. ही आकडेवारी वाचनसंस्कृतीच्या सद्यस्थितीचा आढावा घेण्यासाठी महत्त्वाची आहे.

जर एखाद्या चांगल्या पुस्तकाने तुमच्या मनात खोलवर घर केले, तर ते केवळ पुस्तक राहत नाही – ते तुमच्या जीवनाचा भाग बनते. वाचनसंस्कृती म्हणजे केवळ शब्दांचे संकलन नाही, तर ते आपले ज्ञान, विचारसरणी आणि जीवनशैली बदलण्याचे साधन आहे. भारतातील संतांनी वाचनसंस्कृती वाढवली, साहित्यिकांनी ती समृद्ध केली, आणि आज आपण ती टिकवण्याची जबाबदारी घेतली पाहिजे. तंत्रज्ञानाच्या या युगात, जर आपण वाचनसंस्कृती जपली नाही, तर भविष्यात चिंतनशील समाजाचा पाया कमकुवत होईल. त्यामुळे दररोज किमान ३० मिनिटे वाचन करण्याचा संकल्प आपण सर्वांनी केला पाहिजे. एक चांगले पुस्तक तुमच्या जीवनाचा मार्ग बदलू शकते. म्हणूनच, वाचा, विचार करा, आणि समाज घडवा! भविष्यातील वाचनसंस्कृती अधिक तंत्रज्ञानाधारित असेल, परंतु कागदी पुस्तकांची जादू कायम राहील. एआय, डिजिटल माध्यमे आणि बहुभाषिक वाचन यामुळे लोक अधिक माहितीपूर्ण होतील. मात्र, सखोल वाचनाची गरज कायम राहणार आहे. आजचा वाचक उद्याचा विचारवंत असतो." म्हणूनच, आपल्याला वाचनसंस्कृती टिकवण्यासाठी आणि पुढच्या पिढ्यांसाठी ती अधिक समृद्ध करण्यासाठी प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. आजच्या डिजिटल युगात झटपट माहिती आणि सखोल वाचन यांचा समतोल राखणे महत्त्वाचे आहे. त्वरित माहिती मिळणे गरजेचे असले तरीही सखोल वाचनाशिवाय खरी बौद्धिक समृद्धी साधता येत नाही. म्हणूनच, झटपट माहिती मिळविण्याच्या सवयीत अडकून न राहता, गंभीर आणि चिंतनशील वाचनाच्या दिशेने वाटचाल करणे ही काळाची गरज आहे. इतरांकडून मिळणारी माहिती तुम्हाला विद्वान बनवत नाही, पण सखोल वाचन तुम्हाला सुज्ञ आणि दूरदर्शी बनवेल.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : २७/०२/२०२५ वेळ : ०७:२०