लेख - पती-पत्नी एकसारखे कसे दिसतात? - मानसशास्त्रीय दृष्टीकोन
"एक भी सांस अलग नहीं लेनी, नहीं रहना दूजा बनके, अपने ही रंग में मुझको रंग दे…" हे गाणं, ज्यात दोन व्यक्तींचे प्रेम व एकमेकांमध्ये विलीन होणारे अस्तित्व व्यक्त होते, त्या प्रेमी जोडप्यांचे एकमेकांसोबत इतके जवळून कनेक्ट होणं आणि एकसारखे दिसण्याची कल्पना मांडते. त्याचप्रमाणे, आपल्या आजूबाजूला अनेक जोडपी अशी दिसतात ज्यांचे चेहरे एकमेकांशी जुळलेले आणि साम्य असलेले असतात. अशा जोडप्यांना पाहून नेहमीच सहजपणे म्हटलं जातं, "हे तर अगदी भाऊ-बहिणीसारखे दिसतात!" पण यामागे फक्त एक कल्पना किंवा समज नसून, एक गहन मानसशास्त्रीय रहस्य दडलेले आहे.
पती-पत्नी कधी एकसारखे दिसतात हे जाणून घेण्यासाठी, ‘फेशियल मिमिक्री हायपोथेसिस’, ‘इमोशनल कंटेजियन’, ‘स्पाउसल रिसेम्बलन्स थिअरी’, आणि ‘कपल फेशियल सिंक्रोनायझेशन’ यांसारख्या मानसशास्त्रीय संकल्पनांचे विश्लेषण केले जाऊ शकते. अनेक वैज्ञानिक अभ्यास आणि तज्ज्ञांच्या मते, एकत्र राहिल्यानंतर जोडप्यांच्या चेहऱ्याच्या हावभावांमध्ये समानता येते. या संदर्भाना सविस्तर समजून घेण्यासाठी, काही संशोधन अ‍ाणि मांडल्या गेलेल्या मानसशास्त्रीय दृष्टीकोनाचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे.
१. फेशियल मिमिक्री हायपोथेसिस (Facial Mimicry Hypothesis)
हे एक मानसशास्त्रीय तत्त्व आहे, ज्यात असे सांगितले जाते की, पती-पत्नी एकमेकांच्या चेहऱ्यावरील हावभाव किंवा एक्सप्रेशन्सची नक्कल करतात. दीर्घकाळ एकत्र राहिल्यामुळे, प्रत्येकाचे चेहऱ्याचे हावभाव एकसारखे होऊ लागतात. उदाहरणार्थ, जर एक जोडीदार हसतो, तर दुसरा जोडीदार देखील त्याच हसण्याच्या प्रकाराची नक्कल करतो. ह्या 'फेशियल मिमिक्री'मुळे, दीर्घकालीन जोडप्यांचा चेहरा एकसारखा दिसू लागतो.
२. इमोशनल कंटेजियन (Emotional Contagion)
मनुष्याच्या भावना एकमेकांमध्ये हस्तांतरित होतात. ज्याप्रमाणे एका व्यक्तीच्या आनंदामुळे दुसरा आनंदी होतो, तसेच दुःख, ताण-तणाव आणि इतर भावना देखील एका व्यक्तीपासून दुसऱ्या व्यक्तीला वळतात. हे इमोशनल कंटेजियन म्हणून ओळखले जाते. अशा जोडप्यांमध्ये भावना एकमेकांमध्ये सामायिक होतात, आणि म्हणूनच, त्यांचे हावभाव एकसारखे होतात. एकत्र राहिल्यामुळे, प्रत्येक व्यक्ती दुसऱ्याच्या भावनिक अवस्थांचा अनुभव घेतो, ज्यामुळे त्यांचे चेहऱ्यावरील हावभाव समसमान होतात.
३. स्पाउसल रिसेम्बलन्स थिअरी (Spousal Resemblance Theory)
या थिअरीनुसार, बहुतेक लोक असा जोडीदार निवडतात, ज्याची शारीरिक रचना आणि वैशिष्ट्ये त्यांच्या स्वतःच्या शरीरासारखी असतात. यामुळे, त्यांच्या चेहऱ्यांवर किंवा शारीरिकदृष्ट्या समानता येते. उदाहरणार्थ, जर एक व्यक्ती लहान डोळ्यांचा आहे, तर त्याचा जोडीदार कदाचित त्याच प्रकारे लहान डोळ्यांचा असू शकतो. तसंच, हळूहळू आणि दीर्घकाळ एकत्र राहिल्यामुळे दोघांमध्ये शारीरिक समानता अधिक स्पष्ट होऊ शकते.
४. कपल फेशियल सिंक्रोनायझेशन (Couple Facial Synchronization)
याचा अर्थ असा आहे की, एकत्र राहिल्यानंतर, पती-पत्नीच्या चेहऱ्यांवरील हावभाव एकसारखे होतात. 'मॅरेज मॉर्फिंग इफेक्ट' म्हणून ओळखले जाणारे हे संशोधन १९८७ मध्ये करण्यात आले होते. यानुसार, जे जोडपे आनंदी जीवन जगतात, त्यांचे चेहरे एकमेकांशी समान होतात. यामध्ये चेहऱ्याच्या प्रत्येक भावनात्मक हावभावामध्ये साम्य होते, जसे की हसू, चिंतेचे चेहरे किंवा शांत चेहऱ्याचे हावभाव.
५. आनंदी जोडपी एकसारखी का दिसतात?
एक अभूतपूर्व संशोधन, ज्यामध्ये २५ वर्षे एकत्र राहिलेल्या जोडप्यांच्या चेहऱ्याचा अभ्यास करण्यात आलेला होता, त्यात असे आढळले की, जे जोडपे आनंदी वैवाहिक जीवन जगतात, त्यांचे चेहरे एकसारखे दिसू लागतात. याला "कपल फेशियल सिंक्रोनायझेशन" किंवा "मॅरेज मॉर्फिंग" असे नाव देण्यात आले आहे. यामध्ये जोडप्यांच्या चेहऱ्यांच्या हावभावांमध्ये सामंजस्य आणि समानता दिसून येते. जेव्हा जोडपे एकमेकांसोबत अनेक अनुभव आणि भावना शेअर करतात, तेव्हा त्यांच्या चेहऱ्यांवर त्या भावना प्रतिबिंबित होतात.
६. मानसोपचारतज्ज्ञांचे मत
जयपूरचे मानसोपचारतज्ज्ञ डॉ. अनिल शेखावत म्हणतात, “जेव्हा दोन व्यक्ती दीर्घकाळ एकत्र राहतात, तेव्हा त्या दोघांच्या सवयी, विचारधारा, आणि वागण्याचे प्रकार एकमेकांमध्ये मिसळून जातात. ह्या सवयी आणि हावभावांची नक्कल अजाणतेपणे होऊ लागते. यामुळे, त्यांच्या चेहऱ्यावर, चालण्यात, बोलण्यात एकसारखेपण येते.”
हे प्रमाणित करण्यासाठी अनेक अभ्यास करण्यात आले आहेत, जिथे जोडप्यांच्या चेहऱ्यांवरील हावभाव एकसारखे होतात. काही वैज्ञानिकांनी या अभ्यासाचे "मॅरेज मॉर्फिंग" किंवा "कपल फेशियल सिंक्रोनायझेशन" असेही नाव दिले आहे.
७. अर्थव्यवस्थेचा व मानसिकतेचा परिणाम
शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य यांचा एकमेकांवर परिणाम होतो. जे जोडपे एकत्र राहतात, त्यांच्या आरोग्याच्या स्थितीचा दुसऱ्या जोडीदारावर प्रभाव पडतो. यावर आधारित एक अभ्यास असा सुचवतो की, हे जोडपे एकमेकांच्या जीवनशैलीत सामील होतात, जे त्यांच्या चेहऱ्यांच्या हावभावांवर देखील प्रभाव टाकतात.
संपूर्ण विचार केल्यास, एकाच ठिकाणी दीर्घकाळ राहणाऱ्या जोडप्यांच्या चेहऱ्यांमध्ये समानता येणे हे फक्त एका गाण्याच्या शब्दांत किंवा चित्रपटातच दिसत नाही, तर ते प्रत्यक्षात सुद्धा घडते. शारीरिक, मानसिक, आणि भावनिक प्रक्रियांमुळे हे जोडपे एकमेकांचे हावभाव, वागणूक आणि शारीरिक गुणधर्मांमध्ये साम्य प्राप्त करतात. त्यामुळेच, ह्या जोडप्यांना एकमेकांसोबत अधिक समर्पित आणि आनंदी जीवन जगताना पाहणे, एक आकर्षक आणि स्वाभाविक प्रक्रिया बनते.
©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई
दिनांक : ०७/०२/२०२५ वेळ : ०७:१५
Post a Comment