पाकिस्तान शहाणं होणार का?

जैश-अल-अदल नावाच्या दहशतवादी संघटनेने पाकिस्तानच्या बलुचिस्तान प्रांतात आपले दहशतवादी तळ प्रस्थापित केले होते, त्यावर इराणने ड्रोन विमाने आणि क्षेपणास्त्रांनी हल्ला केला होता. जैश-अल-अदलची स्थापना २०१२ मध्ये झाली. जैश-अल-अदल ही एक सुन्नी दहशतवादी संघटना आहे, ज्याला इराण सरकारने दहशतवादी संघटना घोषित केले आहे. इराणने केलेल्या या लष्करी हल्ल्यानंतर पाकिस्तानने प्रत्युत्तर म्हणून इराणच्या सिस्तान प्रांतातील बलुच बंडखोरांच्या तळांवर लष्करी हल्ला केला. त्यामुळे दोन्ही देशांमध्ये सध्या लष्करी तणाव कायम आहे. पश्चिम आशियातील भीषण युद्धाची आग दक्षिण आशियालाही वेढण्याची शक्यता आहे. इराणने नुकतेच इराक आणि सीरियातील अमेरिकन लष्करी तळांवर क्षेपणास्त्रांनी हल्ला केला होता. जैश-अल-अदलच्या दहशतवाद्यांनी सिस्तान प्रांतातील एका पोलिस ठाण्यावर हल्ला केला होता. या हल्ल्यात १० इराणी सुरक्षाकर्मी मारले गेले. इराणचे गृहमंत्री अहमद वाहिदी यांनी जैश-अल-अदल या दहशतवादी संघटनेला या हल्ल्यासाठी जबाबदार धरले होते. इराणचे म्हणणे आहे की, पहिला हल्ला पाकिस्तानने पंजगुरजवळ केला होता, इराणने फक्त प्रत्युत्तर दिले आहे. इराणमधील सुन्नी अल्पसंख्याकांना शियाबहुल राजवटीकडून भेदभाव आणि दडपशाहीचा सामना करावा लागत आहे. त्यामुळे हे सुन्नी बंडखोर पाकिस्तानात आपले तळ बनवून इराणवर हल्ले करत असतात.

इराण आणि पाकिस्तानमध्ये सुरू असलेल्या तणावाच्या पायामध्ये दोन्ही देशांच्या सीमेपलीकडे पसरलेल्या बलुचिस्तानचा विस्तीर्ण भागाचाही समावेश आहे. इराण आणि पाकिस्तानमध्ये सुमारे ९०० किलोमीटरची सीमा आहे. बलुचिस्तानचा संपूर्ण परिसर दोन्ही देशांच्या सीमेच्या दोन्ही बाजूला आहे. इराणच्या सिस्तान आणि बलुचिस्तान प्रांतातील सुन्नी जिहादी पाकिस्तानमध्ये दहशतवादी तळ निर्माण करून इराणवर हल्ले करत आहेत. तसेच पाकिस्तानातील बलुच बंडखोर इराणच्या सिस्तान-बलुचिस्तान प्रांतात तळ बनवून पाकिस्तानवर हल्ले करत असतात. इराणच्या हवाई हल्ल्यानंतर पाकिस्ताननेही इराणमधून आपले राजदूत परत बोलावले असून इराणच्या राजदूताला इस्लामाबादला परतण्यास मनाई करण्यात आली आहे. इराणचे परराष्ट्र मंत्री होसैन अमीर अब्दुल्लाहियन यांनी सांगितलं आहे की, त्यांच्या देशाच्या सशस्त्र दलांनी पाकिस्तानमध्ये फक्त दहशतवादी जैश-अल-अदलचा खात्मा केला आहे. 

१९४७ मध्ये पाकिस्तानच्या निर्मितीनंतर इराण हा आशियातील पहिला देश होता ज्यांनी पाकिस्तानला राजनैतिक मान्यता दिली. १९४८ मध्ये पाकिस्तानचे तत्कालीन पंतप्रधान लियाकत अली खान यांनी इराणला अधिकृत भेट दिली आणि १९५० मध्ये इराणचे सम्राट रझा शाह पहलवी यांनी पाकिस्तानला भेट दिली. १९५० ते १९७९ या काळात दोन्ही देश बलुच बंडखोरांच्या विरोधात एकवटले होते. १९७९ मध्ये इस्लामिक क्रांतीनंतर पाकिस्तान आणि इराणमध्ये शत्रुत्व निर्माण झाले, तेव्हा इराणच्या इस्लामिक शिया सरकारने पाकिस्तानच्या बलुच बंडखोरांना पाठिंबा देण्यास सुरुवात केली. शीतयुद्धाच्या काळात अमेरिकेच्या नेतृत्वाखालील पाश्चात्य लष्करी गटाशी दोन्ही देशांचे मतभेद असल्याने दोन्ही देशांमध्ये सुमारे ३३ वर्षे सौहार्दपूर्ण संबंध आहेत. दोन्ही देश आशियातील अमेरिकेच्या नेतृत्वाखालील कम्युनिस्ट विरोधी लष्करी संघटनेचे केंद्रीय करार संघटनेचे सदस्य होते. १९७९ मध्ये अयातुल्लाह खुमैनी यांच्या राजवटीत इराणमध्ये इस्लामिक क्रांती झाली तेव्हा इराण आणि पाकिस्तानमधील राजकीय आणि राजनैतिक अंतर वाढू लागले. तेव्हापासूनच इराण अमेरिकेचा कट्टर विरोधक बनला आणि पाकिस्तान अमेरिकेच्या आश्रयातच कायम राहिला.

१९९० च्या दशकात अफगाणिस्तानमध्ये सोव्हिएत युनियनच्या हस्तक्षेपानंतर उत्तर आघाडीने सुरू केलेल्या युद्धाला पाकिस्तान आणि इराण या दोन्ही देशांनी सक्रिय पाठिंबा दिला होता. अफगाणिस्तानातून सोव्हिएत युनियनच्या सैन्याच्या निर्गमनानंतर स्थापन झालेल्या उत्तर आघाडी सरकारला उलथून टाकण्यासाठी अफगाणिस्तानमध्ये तालिबानला सत्तेवर आणण्यासाठी पाकिस्तानी लष्कराने सक्रिय भूमिका बजावली. त्यानंतर इराण आणि पाकिस्तानमध्ये तीव्र मतभेद निर्माण झाले. पाकिस्तानच्या भूमीवर रक्तरंजित शिया विरुद्ध सुन्नी तणावाचा परिणाम इराणशी असलेल्या संबंधांवर झाला. तसेच इराणने पाकिस्तान समर्थक अमेरिका आणि सौदी अरेबियाच्या मुत्सद्देगिरीला आणि रणनीतीला कडाडून विरोध केला. २०१८ मध्ये, इराणने आपल्या चाबहार बंदरातील काही भागाचे नियंत्रण भारताला देण्याच्या करारावर स्वाक्षरी केली होती. इस्लामाबादला हे प्रकरण आवडले नाही. आज इराण हा अमेरिकेचा कट्टर शत्रू आहे आणि पाकिस्तान हा अजूनही अमेरिकेला पाठिंबा देणारा देश आहे. दोन्ही देशांमधील लष्करी कटुता सातत्याने वाढत आहे.

ऑक्टोबर २०२३ पासून, हमास आणि इस्रायलमध्ये सुरू असलेल्या युद्धादरम्यान, इराणने हमासला खुले समर्थन देण्यास सुरुवात केली आणि त्याच्या लष्करी पाठिंब्याने येमेनचे हुथी बंडखोर लाल आणि अरबी समुद्रात अनेक लष्करी आणि मालवाहू जहाजांवर हल्ले करत आहेत. इराणच्या बळावरच लेबनॉनचा हिजबुल्लाह गट इस्रायलवर हल्ले करत आहेत.

जानेवारी २०२० मध्ये, इराणी सैन्याचे कमांडर मेजर जनरल कासिम सुलेमानी यांची अमेरिकेच्या लष्करी कारवाईत हत्या झाली. यानंतर अमेरिकेचे परराष्ट्र मंत्री माईक पॉम्पीओ यांनी पाकिस्तानी लष्कराचे तत्कालीन प्रमुख बाजवा यांना फोन केला. पाकिस्तानने इराण आणि अमेरिका यांच्यातील तणाव कमी करण्याचाही प्रयत्न केला, तो यशस्वी झाला नाही. त्यावेळी इम्रान यांनी सौदी अरेबिया आणि इराणमध्ये करार करण्याबाबतही बोलले होते. मात्र, लष्करी कमांडर सुलेमानी यांच्या हत्येचा पाकिस्तानने तीव्र निषेध केला नाही, हे इराणला आवडले नाही. इराण आणि अमेरिका यांच्यातील कटू संबंधांमध्ये पाकिस्तानला बर्‍याच प्रसंगी तटस्थ राहावे लागत आहे. कदाचित याचे एक कारण पाकिस्तानची खराब अंतर्गत आर्थिक परिस्थिती आहे. इराण आणि पाकिस्तान यांच्यातील तीव्र लष्करी तणावाचे रूपांतर मोठ्या युद्धात होऊ शकते, असे झाल्यास दक्षिण आशियाही मध्य आशियाप्रमाणेच अस्थिर होईल. पाकिस्तान हा गेल्या अनेक दशकांपासून जागतिक जिहादी दहशतवादाला पाठिंबा देणारा देश आहे. भारताने नेहमीच युद्धांचे वर्णन विनाशकारी असे केले आहे. जोपर्यंत पाकिस्तानची राजवट विनाशकारी दहशतवादाला पाठिंबा देत राहणार, तोपर्यंत भारत किंवा इराण यांच्याशी लष्करी युद्ध होण्याची शक्यता कायम आहे.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : २०/०१/२०२४ वेळ ०१०८