लेख – पत्रकारितेतलं सत्य आणि असत्य

लेख – पत्रकारितेतलं सत्य आणि असत्य

मनुष्यजातीच्या इतिहासात प्रकाशाचा प्रवास कधीही सोपा नव्हता. सत्याचा दिवा हातात घेऊन अंधाराशी सामना करणे ही प्राचीन परंपरा आहे. त्याच परंपरेचा आधुनिक अवतार म्हणजे पत्रकारिता—जिथे शब्दांची ज्योत समाजाच्या विवेकाला उजळते, तर असत्याचे धुके कधी कधी त्या उजेडालाच झाकून टाकते. माहिती आज जगाचे चलन बनली आहे आणि सत्य-असत्य यांच्यातील रेषा पूर्वीपेक्षा अधिक धूसर झाली आहे. त्यामुळे पत्रकारितेचं कर्तृत्व, कर्तव्य आणि कसोटी आज अधिक सूक्ष्म, गंभीर आणि कठीण झाली आहे.

सत्य अनेकदा काटेरी वाटेवर चालते; असत्य कधी कधी सुवर्णमंडित मुखवटा घालून लोकांच्या विवेकाला फसवते; आणि पत्रकार या दोन्ही टोकांच्या मध्ये धडधडत्या अंतःकरणासह उभा असतो. या संघर्षाचा प्रवास म्हणजेच पत्रकारितेचा मूळ गाभा.

आज माहितीचा वेग इतका वाढला आहे की एका क्लिकवर लाखो लोकांपर्यंत पोहोचणाऱ्या प्रत्येक शब्दामागे जबाबदारी दडलेली आहे. त्या वजनाची जाणीव ठेवणे म्हणजे पत्रकारितेचा आत्मा समजणे. पत्रकाराचे मूलभूत कार्य कधीच बदलत नाही—सत्याचा शोध, सत्याची नोंद आणि सत्याची निर्भीड मांडणी. पण सत्य शोधणे म्हणजे फक्त माहिती गोळा करणे नव्हे; ते म्हणजे अंधाराच्या खोल विहिरीत उतरून प्रकाशाचे कण उचलणे.

सुरुवातीपासून पत्रकारितेला दोन मोठी आव्हाने होती—सत्तेचा दबाव आणि असत्याची मोहकता. सत्ता अनेकदा सत्याचे रूपांतर करून स्वतःचे रक्षण करते. असत्य आकर्षक रंगांनी सजलेले असल्याने लोक सहज मोहात पडतात. अशा वेळी पत्रकार समाजाला कोणत्या दिशेने नेतो, यावरच लोकशाहीची दिशा अवलंबून असते. एक सत्य अहवाल समाजाचे मन बदलू शकतो, तर एका असत्य वृत्तामुळे देशाला घातक कलाटणी मिळू शकते. म्हणूनच पत्रकारितेतील प्रत्येक शब्द, प्रत्येक चित्र आणि प्रत्येक हेडलाइन यांच्यात सत्याची बीजं असणे अत्यावश्यक आहे.

याचा प्रत्यय देणारा पहिला प्रसंग—
एका गावात पूर आला. प्रशासनाने मृतांची संख्या ‘२’ जाहीर केली. अनेक माध्यमांनी तीच बातमी दिली. मात्र एका तरुण पत्रकाराने प्रत्यक्ष पाहणी केली आणि १७ मृतदेहांची नोंद आढळली. त्याने पुराव्यांसह बातमी प्रसिद्ध केली आणि खऱ्या पीडित कुटुंबांना न्यायाचा मार्ग खुला झाला. सत्याचा शांत परंतु ठोस परिणाम यावरून स्पष्ट होतो.

आजच्या तंत्रज्ञानयुगात असत्य अधिक कुशल आणि वेगवान झाले आहे. अफवा, बनावट छायाचित्र, डीपफेक व्हिडिओ—यामुळे सत्याचा प्रदेश गुंतागुंतीचा झाला आहे. अशा परिस्थितीत पत्रकाराचे मुख्य कर्तव्य आहे सत्याचे काटेकोर परीक्षण—फॅक्ट-चेकिंग. ही प्रक्रिया फक्त तपास नाही; ती विवेकाचे कवच आहे. पत्रकाराचे पेन नाही, त्याचा चौकस मेंदू आणि डिजिटल साधनांची शस्त्रसंपत्ती समाजाचे संरक्षण करतात.

सत्य नेहमी गोड नसते; अनेकदा कठोर आणि अस्वस्थ करणारे असते. परंतु नैतिकतेचा आधार त्यातच दडलेला असतो. भ्रष्टाचार उघड करणारा अहवाल असो किंवा शोषित समुदायाचा आवाज जगासमोर आणणारी बातमी असो—सत्य समाजाला नवी संवेदना देते. या प्रवासात पत्रकाराला धमक्या, दबाव आणि प्रतिष्ठेची जोखीम सहन करावी लागते. त्यामुळे ही व्यावसायिक लढाई अधिक पवित्र ठरते.

असत्य अधिक परिष्कृत रूपात येते—प्रचार, ट्रोल मोहीमा, बनावट डेटा, संदर्भविरहित फोटो, भावनांना चिथावणी देणारी भाषा. असत्याचा हेतू स्पष्ट आहे: एका क्षणात समाजाची दिशाभूल करणे. सत्य शांतपणे, संयमानं चालतं; त्याला वेग देण्यासाठी विवेक, तपासकौशल्य आणि संयमाची गरज असते.

दुसरा प्रसंग—
एका आंदोलनाच्या वेळी हिंसाचाराचे छायाचित्र सामायिक झाले. ते आंदोलन आणि आंदोलकांशी जोडले गेले. एका अनुभवी पत्रकाराने तपास केला आणि ते छायाचित्र दोन वर्षांपूर्वीचे दुसऱ्या राज्यातील असल्याचे सिद्ध केले. त्या एका लेखामुळे तणाव कमी झाला आणि चुकीची माहिती थांबली.

सत्य किती निष्पक्ष असते, हा प्रश्न आवश्यकच आहे. सत्य हे निश्चित शिल्पासारखे नसते; ते संदर्भ, परिस्थिती, पुरावे आणि उपलब्ध माहितीनुसार आकार घेत असते. पत्रकार आपल्या जाणिवा, अनुभव आणि तटस्थतेच्या प्रयत्नांतून सत्याला पारदर्शक बनवतो. या मर्यादा असूनही पत्रकारितेत दोन गोष्टींची तडजोड होत नाही—मनःपूर्वक प्रामाणिकता आणि वस्तुनिष्ठतेकडे सतत झेपावण्याचा प्रयत्न.

खरे सत्य अनेकदा शांत, स्तब्ध असते. ते पीडितांच्या डोळ्यात दिसते, फाइल्समध्ये लपलेले असते, भ्रष्ट प्रकल्पाच्या वळणावर दडलेले असते, तर कधी रडणाऱ्या मुलांच्या आवाजात उमटते. पत्रकाराचे काम म्हणजे हे स्तब्ध सत्य जागवणे.

असत्याचे सर्वात धोकादायक रूप म्हणजे ‘अर्धसत्य’. एखाद्या आकड्याचा वेगळा अर्थ लावून प्रतिमा बदलणे, संदर्भ तोडून छायाचित्र सादर करणे, निवडक वाक्यांवरून व्यक्तिमत्त्वाचे अधःपतन करणे—हे असत्याचे जाळे अत्यंत सूक्ष्म आहे. पत्रकाराचे नैतिक बंधन म्हणजे समाजाला या जाळ्यातून बाहेर काढणे.

ही लढाई फक्त बाह्य नाही; ती अंतर्गतही आहे. ‘पहिल्यांदा अहवाल देण्याची’ घाई, व्यावसायिक दबाव, टीआरपीच्या अपेक्षा—या सगळ्यांत सत्याची शुद्धता जपणे अवघड आहे. बातमी मनोरंजन नव्हे; ती समाजाची नाडी आहे. पत्रकारितेने दिलेली दिशा समाजावर दूरगामी परिणाम घडवते.

तिसरा प्रसंग—
एका मोठ्या विकास प्रकल्पाचा तपास थांबला होता. एका पत्रकाराला जुन्या फाईलमध्ये निधीतील तफावत दिसली. काही आठवड्यांच्या प्रयत्नांनंतर त्याने गैरव्यवहार सिद्ध करणारे पुरावे गोळा केले. त्याच्या अहवालानंतर चौकशी सुरू झाली. एका दुर्लक्षित फाईलने समाजहिताची दिशा बदलली.

असत्याला टीआरपी, क्लिक आणि फॉलोअर्सची साथ असते; किंबहुना लोकशाहीचं नुकसानही होतं—द्वेष वाढतो, विभाजन वाढते, विवेक लयाला जातो. सत्य विकले जात नाही; ते स्वीकारले जाते. पत्रकाराचे कर्तव्य म्हणजे या स्वीकारासाठी योग्य वातावरण निर्माण करणे.

पत्रकारितेतील सत्य हे बाह्य आणि अंतःकरणातील असते. “मी प्रामाणिक आहे का?” हा आत्मप्रश्न पत्रकारितेचा सर्वात पवित्र क्षण. असत्याचा पराभव तीन गोष्टींवर अवलंबून असतो—तथ्यांची तपासणी, संदर्भांची अचूकता आणि वस्तुनिष्ठता. सत्य बहुमतावर किंवा भावनेच्या लाटांवर स्वार नसते; ते पुराव्यांवर उभे असते.

एक चुकीची बातमी एखाद्याचे आयुष्य उद्ध्वस्त करू शकते; तर एक सत्यपूर्ण अहवाल राष्ट्राचा मार्ग बदलू शकतो. छायाचित्र निवडताना, मथळा ठरवताना, वृत्त लिहिताना प्रत्येक क्षण महत्त्वाचा असतो. पत्रकारितेला ‘चौथा स्तंभ’ म्हटले जाते; परंतु हा स्तंभ सत्यावरच उभा राहून लोकशाहीला आधार देतो. असत्य पाया पोखरते; सत्य पाया मजबूत करतो. सत्य साधे, टिकाऊ, शांत आणि प्रभावी असते. पत्रकार त्या सत्याचा दीपवाहक असतो.

सत्याचा मार्ग कठीण असतो, पण त्याचा शेवट नेहमी आशेच्या उजेडात होतो. पत्रकारितेतील सत्य समाजाचे धडकते हृदय आहे; तो लोकशाहीचा आत्मा आहे. आणि पत्रकार—तो त्या आत्म्याचा सतत जागता साक्षीदार. सत्य आणि असत्याच्या अखंड संघर्षात, विजय त्याचाच होतो—जो आवाज नसलेल्या सत्याला आवाज देण्याचे धैर्य दाखवतो.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई
दिनांक : ११/१२/२०२५ वेळ : २०:३४