लेख – ब्रह्मचारिणी देवी

शारदीय नवरात्र : आत्मशक्तीच्या नऊ पायऱ्या

(नऊ भागांची मालिका)

लेख – २

ब्रह्मचारिणी देवी

नवरात्राचा दुसरा दिवस आल्यावर वातावरणात आध्यात्मिकतेचा गाभा रुजतो. पहिल्या दिवसातील स्थैर्य आणि श्रद्धेच्या बीजांनी हृदय भरले असताना, दुसऱ्या दिवशी भक्त ब्रह्मचारिणी देवीच्या पूजनात गाढ मनोयोग लावतो. ब्रह्मचारिणी ही देवी केवळ तपश्चर्येची आणि साधनेची मूर्ती नाही, तर ती ज्ञान, संयम आणि आत्मशुद्धीची प्रतिकात्मक शक्ति देखील आहे. तिच्या स्मरणाने भक्ताच्या अंतःकरणात तेज, उर्जा आणि आत्मनियंत्रणाची जाणीव जागृत होते.

पुराणकथांनुसार, देवी पार्वतीने या ब्रह्मचारिणी रूपात दीर्घकाल तपश्चर्या केली. त्यांनी उच्च ज्ञान, आध्यात्मिक बोध आणि आत्मशुद्धीसाठी संपूर्ण जीवन समर्पित केले. या कालखंडात त्या कोणत्याही संसारिक मोहात गुरफटल्या नाहीत आणि त्यांचा प्रत्येक दिवस ध्यान, साधना आणि संयमात गेला. त्यांच्या या तपश्चर्येने व शक्तीने त्यांनी स्वतःला, त्यांचे मन आणि जीवन यांचे पूर्ण नियंत्रण साधले.

ब्रह्मचारिणी देवीचे रूप अत्यंत सौम्य आणि तेजस्वी आहे. एका हातात कमळ, दुसऱ्या हातात माला, श्वेत वस्त्रात न्हालेली, मुखावर शांततेची छटा, नेत्रात अलौकिक तेज – असे स्वरूप भक्तांच्या अंतःकरणात गहन श्रद्धा आणि प्रेम निर्माण करते. वृषभावर ती आरूढ, श्वेत पार पांढऱ्या वस्त्रात न्हालेली – या रूपातून स्पष्ट होते की ब्रह्मचारिणी निर्मळतेची, संयमाची आणि अध्यात्मिक शक्तीची मूर्ती आहे.

योगशास्त्रानुसार ब्रह्मचारिणी देवी स्वाधिष्ठान चक्राची अधिष्ठात्री मानली जाते. या चक्राच्या जागृतीने साधकात मानसिक स्थैर्य, निर्णयशक्ती आणि जीवनातील मोह, तणाव व अडथळ्यांवर नियंत्रण मिळते. नवरात्राच्या दुसऱ्या दिवशी तिची उपासना करणारा साधक आत्मिक उन्नतीसाठी महत्त्वपूर्ण टप्पा पार करतो, त्याचे मनोबल व आत्मविश्वास वृद्धिंगत करतो.

पूजनाची पद्धत अत्यंत साधी पण गहन आहे. मूर्तीला फुलांच्या हारांनी सजवले जाते, कमळ, धूप, दीप आणि गोड नैवेद्य अर्पण केले जाते. “ॐ देवी ब्रह्मचारिण्यै नमः” या मंत्रजपाने वातावरण पवित्र आणि आध्यात्मिक ऊर्जा संपन्न होते. तिच्या चरणी नतमस्तक होताना भक्ताचा मनोधैर्य आणि श्रद्धा गाढ होते.

ब्रह्मचारिणी आपल्याला शिकवते की संयम, तपश्चर्या आणि साधनेतील सातत्य जीवनातील सर्व आव्हानांसमोर नेटून उभे राहण्यासाठी अनिवार्य आहे. शिक्षक ज्ञानाचे बीज विद्यार्थ्यांच्या मनात रुजवतात, विद्यार्थी अपयशाचा धैर्याने सामना करतात, शास्त्रज्ञ संशोधनात सातत्य राखून नवनवीन शोध घेतात, समाजसेवक संकटाच्या वेळी इतरांसाठी स्वतःला समर्पित करतात – या सर्व उदाहरणांमध्ये ब्रह्मचारिणीच्या प्रेरणेची छाया दिसते.

आजच्या धकाधकीच्या आणि तणावग्रस्त युगात, जिथे लोक आपल्याच चिंता, स्पर्धा आणि भविष्यातील अनिश्चिततेमुळे थकल्यासारखे वाटतात, तिथे ब्रह्मचारिणीचे स्मरण आत्मशुद्धीचे, संयमाचे आणि मनःशक्तीचे दीप प्रज्वलित करते. तिच्या स्मरणाने भीती नाहीशी होते, मनोबल जागृत होते आणि जीवनातल्या अडचणींशी धैर्याने सामना करण्याची जिद्द मिळते.

भारतभर ब्रह्मचारिणीच्या पूजनात विविधतेने उत्सव साजरा केला जातो. महाराष्ट्रात घराघरात कमळ आणि फुलांचा नैवेद्य अर्पण करून भक्तांची श्रद्धा व्यक्त होते, उत्तर भारतात मंदिरांमध्ये मंत्रोच्चार आणि आरतीच्या माध्यमातून भक्तीची गाढता अनुभवली जाते, गुजरातमध्ये गरब्याच्या तालावर स्त्री-पुरुष भक्त नृत्यात रमतात, बंगालमध्ये दुर्गोत्सवाच्या कार्यक्रमात तिच्या रूपाचे विशेष पूजन केले जाते. विविधतेतून स्पष्ट होते की देवीशक्ती सर्वत्र व्यापलेली आहे.

ब्रह्मचारिणीची उपासना केवळ पूजा किंवा धार्मिक विधी नाही, तर भक्ताच्या अंतःकरणात धैर्य, संयम आणि आत्मविश्वासाच्या संस्कारांची बीजं रुजवणारी प्रक्रिया आहे. भक्त तिच्या चरणी नतमस्तक होत प्रतिज्ञा करतो – “मी मोह, भय किंवा तणावासमोर झुकणार नाही, माझ्या साधनेत सातत्य राखेन आणि सत्याच्या मार्गावर धैर्याने चालत राहीन."

या दिवशी भक्ताला आध्यात्मिक उन्नतीसाठी प्रथम पाऊल टाकण्याची संधी मिळते. ब्रह्मचारिणी हे केवळ देवी नाही, तर जीवनातील कठीण प्रसंगांवर विजय मिळवण्याची, आत्मविश्वास जागृत करण्याची आणि अंतःकरणातील प्रकाश उगवण्याची प्रेरणा आहे. तिच्या स्मरणाने नवरात्राचा दुसरा दिवस प्रत्येक हृदयात संयम, ज्ञान आणि निर्भयतेचा दीप प्रज्वलित करतो.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : १३/०९/२०२५ वेळ : ०२:०७