रसग्रहण - "जुनं एक छप्पर शाकारायला घेतलंय" – सौ. प्रज्ञा ताई कुलकर्णी (राज्ञी) यांची कविता

रसग्रहण - "जुनं एक छप्पर शाकारायला घेतलंय" – सौ. प्रज्ञा ताई कुलकर्णी (राज्ञी)

कविता ही केवळ शब्दांची रचना नसते, ती काळाच्या आरशात उमटलेली अंतःकरणाची झलक असते. सौ. प्रज्ञा कुलकर्णी (राज्ञी) यांची "जुनं एक छप्पर शाकारायला घेतलंय" ही कविता अशाच एका विस्मृतीत गेलेल्या अस्तित्वाच्या नव्याने उभारणीचा नाद घेत आपल्या समोर उभी राहते. ही कविता म्हणजे भौतिकतेच्या गलबल्यात हरवलेल्या माणसाच्या मूळाशी परतण्याचा कोमल, तरी ठाम प्रयत्न आहे. ही कविता एकाचवेळी दृश्य आणि अदृश्य दोन्ही स्तरांवर संवाद साधते. ती "माणसाच्या हरवलेल्या अस्मितेचा, विस्मृतीत गेलेल्या मूळांचा, नात्यांच्या वीणीचा आणि मूल्यांच्या पुनःस्थापनेचा गहिरा आविष्कार" आहे. "जुनं छप्पर" ही प्रतिमा केवळ घरापुरती मर्यादित न राहता "आपण कोण होतो, कुठून आलो आणि पुन्हा तिथं पोहोचण्याची गरज का आहे?" – याचा आत्मशोध बनते.

"अगोचर तडाख्यात सापडलंय

ऋतू चक्रात रापुनही निघालंय

पिंजर गलितगात्र होऊनही

प्रेमाने जिवापाड विचारतंय

जुनं एक छप्पर शाकारायला घेतलंय"

जीवनातील अनपेक्षित आणि असह्य धक्क्यांनी अस्तित्वाचा ठाव हरवलेला असतो. तरीही ती हरवलेली वास्तू, ती जुनी ओळख अजूनही प्रेमाच्या हाकेसारखी आपल्याला पुन्हा पुन्हा साद घालत असते. "छप्पर" म्हणजे मूळाशी असलेलं नातं – विस्मरणात गेलेलं पण अंतर्मनात जिवंत असलेलं. "प्रेमाने जिवापाड विचारतंय" ही ओळ आपल्या आतल्या कोरड्या जिव्हाळ्याला पुन्हा ओलावा देते.

"मुक्त अस्तित्वाच्या खुणा ठेवत

सोलवटलेला देह सांभाळत

जीर्ण वळकट्यांची पेंढी वाळवत

विरळ, दाटसर गाठीतलं मर्मबंध सुटलंय

म्हणून 

जुनं एक छप्पर शाकारायला घेतलंय"

"मर्मबंध सुटलंय" ही ओळ अत्यंत खोल सामाजिक व आध्यात्मिक अर्थ घेऊन येते. मर्मबंध म्हणजे केवळ नात्यांची गाठ नव्हे, तर आत्म्याशी जोडलेली एकतत्त्वता. ती गाठ सुटल्याने माणूस विखुरलेला वाटतो – आपण कुठे आहोत, हे विसरतो. "गाठ सुटणे" हे समाजातील नातेसंबंधांचं विस्कटणंही दर्शवतं आणि आतल्या अस्तित्वाशी तुटलेली नाळही सूचित करतं. अशा अवस्थेत नव्याने छप्पर उभं करणं म्हणजे त्या आत्मिक-सामाजिक गाठीचं पुनर्जोडणं.

"कुडाच्या भिंती अन् मातीचं लिंपण

बांधून मोळीत वर्षभराचं सरपण

कामास येणारं ओलं सुकं जळतन 

नव्या पेंढीस बघण्याला आसुसलंय

जुनं एक छप्पर शाकारायला घेतलंय"

"कुडं, मातीचं लिंपण, पेंढा" या प्रतिमा ग्रामीण जीवनशैली, मातीशी असलेलं नातं आणि मूळांची जाणीव जागवतात. या कडव्यातून "भूतकाळावर आधारित नव्या भविष्याची उभारणी" दिसून येते. जुनं छप्पर हे केवळ वास्तू न राहता, जीवनशैली, सवयी, परंपरा आणि संस्कृती यांचं एकत्रित प्रतीक बनतं.

"नवकोटनारायण समजत स्वतःला 

दान टाकत आनंदाचे सुक्त गाठीला

सरतेशेवटी म्हणे काय येतं वाट्याला

आधाराच्या झोपडीशी नातं पक्कं बांधलंय 

तरीही 

जुनं एक एक छप्पर शाकारायला घेतलंय"

"नवकोटनारायण" ही प्रतिमा आधुनिक भौतिक यशाची, संपत्तीची आणि समाजातल्या उंच स्थानाची आहे. पण एवढं सगळं मिळाल्यावरही अंतर्मनातली पोकळी भरत नाही. म्हणूनच तो माणूस पुन्हा आपल्या मूळाशी – आपल्या "छप्पराशी" – जोडला जातो. ही भावना म्हणजे "भावनिक, सूक्ष्म, तरी प्रभावी अभिव्यक्ती."

"चार डिळ्या, चार बांबू, जाळीदार शिडी

चढती उतरती जन्माची बेसावध घडी 

अडकलेल्या कुलूप कोंड्याच्या कडीला

मोहमायेच्या चौफेर प्रपंचाने वेढलंय

जुनं एक छप्पर शाकारायला घेतलंय"

या कडव्यातून "जीवनातील चढ-उतार, वेगवेगळ्या वळणांवर आलेले मोह, आणि त्यात अडकून गेलेलं अस्तित्व" यांची प्रकर्षाने जाणीव होते. "अडकलेली कुलूप कोंड्याची कडी" ही प्रतिमा मनाच्या कैदेत अडकलेल्या इच्छांचा, मोहाचा बंध स्पष्ट करते. तरीही या अडचणींतून बाहेर पडण्याची आकांक्षा अधोरेखित होते – "छप्पर शाकारायला घेतलंय" ही पुनर्रचनेची जाणीव असते.

"सजातीय पेंढ्यासह तुऱ्हाट्यांचा भाला

नव्या नवेल्या गात्रांचा आता बोलबाला 

निर्माल्य होणे आले जुन्याच्या वाट्याला

पिंडी ते ब्रह्मांडी असतो भारा फक्त नावाला"

या कडव्यातील "सजातीय पेंढ्यासह तुऱ्हाट्यांचा भाला" ही प्रतिमा नवनिर्माणात येणाऱ्या नवीन पिढ्यांचा आणि त्यांच्या जाज्वल्य आत्मविश्वासाचा निर्देश करते. "निर्माल्य होणे आले जुन्याच्या वाट्याला" ही ओळ काळाच्या ओघात जुन्याच्या विस्मरणाचा संदर्भ देते. "पिंडी ते ब्रह्मांडी असतो भारा फक्त नावाला" – इथे "पिंड" म्हणजे व्यक्ती आणि "ब्रह्मांड" म्हणजे विश्व. या ओळीतून माणसाच्या अस्तित्वाचा भार (भौतिक जबाबदाऱ्या, सामाजिक बंधने) हे सर्व "फक्त नावालाच" उरलं आहे, हे स्पष्ट होतं. खरा आत्मिक भार – जबाबदारी, मूल्यं, आत्मजाणीव – हे हरवत गेलं आहे. त्यामुळे व्यक्तीपासून विश्वापर्यंत एक प्रकारचं "नाममात्र अस्तित्व" उरलेलं आहे, जिथे खोल अर्थ आणि जिवंतपणा हरवलेला आहे.

"आता मात्र 

नवा देह छप्पराचा सुंदर शाकारून झालेला

येतं यातून नवेपणाचं कौतुकपण वाट्याला"

कवितेचा शेवट आशावादी आहे. जुनं छप्पर पुन्हा उभारलं जातंय – नव्या गात्रांनी, नव्या दृष्टिकोनांनी. "नवा देह छप्पराचा" ही प्रतिमा नव्या आत्मभानाची, नव्या जीवनशैलीची आहे. "पुन्हा उभारलेलं जुनं छप्पर" हे नव्याची जाणीव घेऊन, जुन्याशी नातं टिकवून उभं राहिलेलं अस्तित्व सूचित करतं – हेच या कवितेचं यश.

या कवितेची संपूर्ण रचनाच प्रतीकात्मकतेवर आधारलेली आहे. "छप्पर", "पेंढा", "मातीचं लिंपण" आणि "शिडी" ह्या केवळ ग्रामीण जीवनातील गोष्टी नव्हेत, तर त्या माणसाच्या अस्तित्वाच्या गाभ्याशी नाते सांगणाऱ्या प्रतिमा आहेत. ‘घर’ ही संकल्पना केवळ निवाऱ्यापुरती मर्यादित न राहता ती अस्मिता, संस्कृती, आपुलकी, आणि आपल्या मुळाशी असलेली नाळ अशा अनेक स्तरांवर उलगडते. ‘छप्पर’ हे मोडकळीस आलं असलं, तरी त्याला नव्याने उभारण्याचा प्रयत्न म्हणजे विस्मृतीत गेलेल्या मूल्यांना पुनर्जीवित करण्याचा ध्यास आहे – हे सर्व कवयित्रीने लक्षणीय प्रतीकांच्या साहाय्याने अधोरेखित केले आहे.

"जुनं एक छप्पर शाकारायला घेतलंय" ही ओळ कवितेत पुनरावृत्तीच्या स्वरूपात येते. ही पुनरुक्ती केवळ लयबद्धतेसाठी नाही, तर कवयित्रीच्या मनात असलेल्या निश्चयाच्या ठामतेचं प्रतीक ठरते. ती भावना इतकी तीव्र आहे की तिला शब्दांची पुनरावृत्ती करूनच पोचवावं लागतं. ही पुनरुक्ती आशयगर्भतेला गहिरं रूप देते आणि वाचकाच्या मनात ती भावना घट्ट रूजवते.

"नवकोटनारायण" आणि "मोडकळीस आलेलं छप्पर" या दोन विरोधी प्रतिमा एकाच कवितेत येतात, आणि त्यामुळे कवितेला एका विलक्षण गहिरेपणाची झालर मिळते. आजचा माणूस जेव्हा अत्यंत भौतिकदृष्ट्या संपन्न होतो, तेव्हा त्याचे मूळ, त्याची संस्कृती, त्याची मातीतील उब हरवून जाते. नव्या गगनचुंबी इमारतीच्या पार्श्वभूमीवर उभं असलेलं जुनं छप्पर – हा विरोधाभास जीवनातील वास्तव आणि गरज यांच्यातील संघर्ष दर्शवतो.

"कुडं", "तुऱ्हाट्या", "डिळ्या", "लिंपण" हे शब्द शहरी रसिकासाठी कदाचित अपरिचित असतील, पण तेच शब्द ग्रामीण जीवनाचं जिवंत चित्र रेखाटतात. या शब्दांमधून येणारा मातीचा गंध, गावा-घराचा जिव्हाळा, आणि माणसाच्या रोजच्या जगण्यातला साधेपणा, आत्मीयता अनुभवता येते. कवयित्रीचा शब्दसंग्रह ही केवळ सौंदर्याची मांडणी नसून, ती अनुभवांची शिदोरी आहे.

"भिंती, बांबू, भाले..." या ओळीत अनुप्रासाचे लयबद्ध आणि नादमय सौंदर्य सहज जाणवतं. 'भ' वर्णाची पुनरावृत्ती केवळ ध्वनीमूल्य वाढवत नाही, तर त्यामधून एक विशिष्ट प्रकारचा श्रवणीय ठसा उमटतो. ही लय वाचकाच्या मनात घर करून राहते आणि त्या प्रतिमा अधिक प्रत्ययकारी होतात.

"मर्मबंध", "तडाखा", "भाला" अशा रूपकांमधून कवयित्रीने अंतर्मनात दडलेल्या भावना अचूकपणे उलगडल्या आहेत. ‘मर्मबंध सुटलंय’ ही कल्पना मनातील खोल जखमा उघड करते, तर ‘भिंती बांबू भाले’ ही प्रतिमा आत्मरक्षणासाठी उभं राहिलेलं संरक्षण कवच अधोरेखित करते. या प्रतिमा आणि रूपकांमधून कविता केवळ दृश्यांपुरती मर्यादित राहत नाही, तर ती वाचकाच्या अंतःकरणाला भिडते.

या शैलीवैशिष्ट्यांमुळे कविता केवळ आशयदृष्ट्या समृद्ध होत नाही, तर तिचं भाषिक आणि भावनिक सौंदर्य बहुरंगी होतं. ती वाचकाला विचार करायला लावते, त्याला स्वतःच्या मुळांशी जोडते आणि एका साध्या ‘छप्पर’मधून त्याला संपूर्ण जीवनदृष्टी देऊन जाते.

"जुनं एक छप्पर शाकारायला घेतलंय" ही कविता म्हणजे "स्वतःच्या विसरलेल्या अस्तित्वाचा नव्याने शोध घेण्याची सुसंवेदनशील अभिव्यक्ती आहे." ती माणसाला सांगते – "तुझं खरं सामर्थ्य तुझ्या मुळांमध्येच आहे. विसरलेल्या आठवणी, तुटलेली नाती आणि हरवलेली मूल्यं – हेच तुझं खरं घर आहे."

"भिंती, बांबू, भाले" ही प्रतिमा आत्मरक्षणासाठी उभारलेल्या संरक्षणात्मक भिंतींचं प्रतीक आहे. माणूस अनुभवांच्या तडाख्यांनी विद्ध झाल्यावर आपल्या भोवती अशा प्रतीकात्मक 'भिंती' उभारतो – ज्या त्याला पुन्हा जखम होण्यापासून वाचवतात, पण त्याच वेळी त्याला स्वतःपासून आणि इतरांपासूनही वेगळं करून टाकतात. या भिंती केवळ शरीराभोवती नव्हे, तर मनाभोवती उभ्या राहतात.

सौ. प्रज्ञा कुलकर्णी (राज्ञी) यांची "जुनं एक छप्पर शाकारायला घेतलंय" ही कविता, ही केवळ एक स्मरणरंजनात्मक कविता नाही. ती एक अंतर्मुख करणारी, पुनर्जन्माची आणि आत्मशोधाची काव्ययात्रा आहे. ही कविता म्हणजे माणसाच्या अस्तित्वातील विसंगती, विस्मरण आणि पुनर्रचनेचा एक काळजात भरून राहणारा प्रवास आहे.

ही कविता "भूतकाळाच्या आठवणींना कवेत घेत" वर्तमानाशी पुन्हा एकदा नातं जोडते आणि भविष्यासाठी एक पक्की, आपुलकीची जागा निर्माण करते. जुन्या छप्पराखाली नव्या अर्थाने जगण्याचा संकल्प या कवितेतून प्रकटतो. या कवितेतून गतकाळाचं एक प्रतिबिंब उमटतं – जिथे "भौतिक प्रगतीच्या पार्श्वभूमीवर आत्मिक रिकामेपण जाणवू लागलं आहे," आणि म्हणूनच मूळाशी परत जाण्याची गरज अधोरेखित होते.

माणूस कितीही आधुनिक झाला, भौतिकदृष्ट्या यशस्वी झाला, तरी त्याच्या मुळाशी असलेलं "छप्पर" – त्याचं मूळ, त्याची संस्कृती, त्याचे नातेवाईक, आणि त्याच्या आठवणी – ह्यांच्यापासून तो फार काळ दूर राहू शकत नाही. त्या मुळाशी परतणं म्हणजे केवळ स्मृती नव्हे, तर नव्याने उभारी घेण्याचा एक आश्वासक संकल्प असतो.

कविता संपते तेव्हा एक भावना मनात ठाण मांडते – आपण जे हरवलं आहे ते आपणच शोधायचं आहे... आणि त्यासाठी आपल्यालाच ‘जुनं एक छप्पर’ नव्यानं शाकारायला घ्यावं लागेल. ही कविता म्हणजे एक "आत्ममंथनाची वाटचाल" आहे – जिथे शब्द हे फक्त माध्यम नसून, ते आपल्याला स्वतःच्या अंतरंगाशी भेट घडवून देतात.

"छप्पर" शाकारणं म्हणजे फक्त एक वास्तू उभारणं नव्हे, तर स्वतःच्या अस्मितेच्या मातीला नव्याने आकार देण्याचा एक प्रगल्भ आत्मसंवाद आहे – आणि त्यासाठीच ही कविता आजच्या काळातील एक मौल्यवान साहित्यिक दस्तऐवज ठरते. या कवितेचं यश इतकंच की ती वाचकाला आपल्या 'छप्पराकडे' – आपल्या आतल्या मुळांशी – परत पाहण्यास भाग पाडते.

सौ. प्रज्ञा कुलकर्णी (राज्ञी) यांच्या लेखणीला सलाम – जी "हृदयाच्या कोपऱ्यात जपून ठेवलेलं काहीतरी हळुवारपणे समोर ठेवते." त्यांची ही कविता केवळ शब्दांची जुळवाजुळव नाही, तर "जगण्याचा एक नवा दृष्टिकोन" आहे – मातीच्या गंधासारखा आपलासा, आणि नात्याच्या वीणीसारखा घट्ट उबदार. स्मृतींचा सुगंध ओळखणाऱ्या संवेदनशील लेखणीस आणि छप्पर उभारणाऱ्या सर्जनशील मनास कोटी कोटी शुभेच्छा!

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : ०४/०६/२०२५ वेळ : ०७:५६