लेख - श्याम बेनेगल : कलात्मक दृष्टीचा वारसा

 

श्याम बेनेगल

भारतीय चित्रपट दिग्दर्शक आणि पटकथा लेखक

(१४ डिसेंबर १९३४ ते २३ डिसेंबर २०२४)


श्याम बेनेगल : कलात्मक दृष्टीचा वारसा

श्याम बेनेगल, भारतीय चित्रपटसृष्टीतील उत्कृष्टतेचे समानार्थी नाव, पाच दशकांहून अधिक काळ चित्रपट उद्योगात एक ट्रेलब्लेझर आहे.  हैदराबादमध्ये कलाकारांच्या कुटुंबात जन्मलेल्या बेनेगल यांचा चित्रपटसृष्टीतील प्रवास फोटोग्राफीच्या आवडीने झाला. त्यांचे वडील श्रीधर बी. बेनेगल, एक छायाचित्रकार होते. जगाला फारसे माहीत नव्हते की हा तरुण मुलगा त्याच्या अभूतपूर्व चित्रपटांसह भारतीय चित्रपट उद्योगात क्रांती घडवून आणेल.

बेनेगल यांची चित्रपटसृष्टीतील वाटचाल कॉपीरायटर म्हणून सुरू झाली होती, पण डॉक्युमेंटरी फिल्ममेकर म्हणून त्यांचा ठसा उमटण्यास फार काळ लोटला नाही. १९६२ मध्ये गुजराती भाषेत बनवलेला त्यांचा पहिला डॉक्युमेंटरी चित्रपट, "घेर बेथा गंगा" (दरवाजावर गंगा), ही एक उत्कृष्ट कारकीर्दीची सुरुवात होती. तथापि, त्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण चित्रपटांनी १९७० च्या दशकातील समांतर चित्रपट चळवळीचे प्रणेते म्हणून त्यांचे स्थान खऱ्या अर्थाने मजबूत केले.

त्यानंतर आलेल्या चित्रपटांच्या चौकडी - "अंकुर" (१९७३), "निशांत" (१९७५), "मंथन" (१९७६) आणि "भूमिका" (१९७७) - यांनी केवळ बेनेगल यांचे कलाकुसरीवर प्रभुत्व दाखवले नाही तर सीमारेषा देखील पुन्हा परिभाषित केल्या. भारतीय सिनेमा या चित्रपटांनी, त्यांच्या ठळक थीम आणि वास्तववादी कथाकथनाने, प्रेक्षक आणि समीक्षकांनी देखील सारखाच प्रतिसाद दिला आणि बेनेगल यांची व्यापक प्रशंसा केली.

भारतीय चित्रपटसृष्टीतील बेनेगल यांच्या सर्वात उल्लेखनीय योगदानांपैकी एक म्हणजे त्यांची "मुस्लिम वुमन ट्रायलॉजी" - भारतातील मुस्लिम महिलांच्या जीवनावर आणि संघर्षांवर प्रकाश टाकणारी चित्रपटांची मालिका "मम्मो" (१९९४), "सरदारी बेगम" (१९९६) आणि "झुबेदा" (२००१) - या तिन्ही चित्रपटांना हिंदीतील सर्वोत्कृष्ट वैशिष्ट्यपूर्ण चित्रपटाचे राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार मिळाले, हे कथा सांगण्याच्या बेनेगल यांच्या समर्पणाचा पुरावा आहे.

त्यांच्या संपूर्ण कारकिर्दीत, बेनेगल यांना हिंदीतील सर्वोत्कृष्ट वैशिष्ट्यपूर्ण चित्रपटासाठी राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कारासह अनेक पुरस्कार आणि प्रशंसेने ओळखले गेले आहे, जे त्यांनी तब्बल सात वेळा जिंकले आहे. २०१८ मध्ये, त्यांना व्ही. शांताराम जीवनगौरव पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले, जे भारतीय चित्रपटसृष्टीतील त्यांच्या सर्वोत्कृष्ट योगदानासाठी देण्यात आले.

बेनेगल यांच्या चित्रपटांनी केवळ भारतीय समाजातील गुंतागुंतच प्रतिबिंबित केली नाही तर चित्रपट निर्मात्यांच्या एका पिढीला कथाकथनाच्या सीमा ओलांडण्यासाठी प्रेरित केले आहे. विचार करायला लावणाऱ्या आणि मनोरंजक अशा कथा सांगण्याच्या त्यांच्या बांधिलकीमुळे ते स्वतःच एक आख्यायिका बनले आहेत.

बेनेगल यांच्या उल्लेखनीय कारकिर्दीकडे आपण मागे वळून पाहताना, भारतीय चित्रपटसृष्टीवर त्याचा प्रभाव येणाऱ्या पिढ्यांसाठी जाणवेल हे स्पष्ट होते. त्यांचा अग्रगण्य आत्मा, कथाकथनाची त्यांची आवड आणि भारतीय समाजातील गुंतागुंत दाखविण्याचे त्यांचे समर्पण यामुळे ते भारतीय चित्रपटसृष्टीचे खरे प्रतीक बनले आहेत. श्याम बेनेगल यांचा वारसा चित्रपट निर्मात्यांना प्रेरणा आणि प्रभाव देत आहे आणि त्यांचे चित्रपट आपल्या सभोवतालच्या जगाबद्दलची आपली समज आकारण्यासाठी सिनेमाच्या सामर्थ्याचा पुरावा आहेत.


©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : २३/१२/२०२४ वेळ : १८:२७

Post a Comment

Previous Post Next Post