काँग्रेसची बचावात्मक रणनीती!

 

गांधी-नेहरू घराण्याच्या पारंपारिक लोकसभा जागा अमेठी आणि रायबरेलीवर सुरू असलेल्या सस्पेन्सच्या शेवटच्या क्षणी आलेल्या खुलाशांनी उत्तरे कमी दिली आणि प्रश्न अधिक उपस्थित केले. नामांकनाच्या शेवटच्या तारखेला या जागांवर उमेदवारांची घोषणा केल्याने काँग्रेसच्या सुनियोजित रणनीतीपेक्षा भोंगळ कारभारच समोर आला. केरळमधील वायनाडमधून सलग दुसऱ्यांदा निवडणूक लढवणारे काँग्रेसचे माजी अध्यक्ष राहुल गांधी आता रायबरेलीमधूनही निवडणूक लढवणार आहेत. २००४ ते २०१९ या काळात सलग पाच वेळा रायबरेलीमधून विजयी झालेल्या सोनिया गांधी यांनी वय आणि प्रकृतीच्या कारणांमुळे यावेळी राजस्थानमधून राज्यसभेवर निवडून जाणे पसंत केले. गेल्या वेळी राहुल यांनी दोन जागांवर निवडणूक लढवली होती, ते वायनाडमधून विजयी झाले होते, परंतु त्यांच्या पारंपरिक मतदारसंघातून सलग तीन वेळा विजय मिळवल्यानंतर त्यांना स्मृती इराणी यांच्याकडून सुमारे ५५ हजार मतांनी पराभव पत्करावा लागला होता. गांधी-नेहरू घराण्याची ही परंपरागत जागा आहे. अनेक दिवसांपासून अमेठी आणि रायबरेलीबाबत राजकीय वर्तुळातून अनेक तर्कवितर्क लावले जात होते. एवढेच नाही तर वायनाडमधील मतदानानंतर राहुल अमेठीतून निवडणूक लढवतील, तर काँग्रेसच्या सरचिटणीस प्रियांका गांधी रायबरेलीमधून निवडणुकीच्या राजकारणाला सुरुवात करतील, अशीही चर्चा होती.

अलीकडेच, काँग्रेसच्या सूत्रांचा हवाला देऊन, असेही वृत्त आले होते की, राहुल आणि प्रियंका यांच्यातील गोंधळाच्या दरम्यान, स्वतः सोनिया गांधी यांनी या दोघांशी फोनवर चर्चा केली आहे. आपण निवडणूक न लढवल्यास दोन्ही जागा भारतीय जनता पक्षाला दिल्या असा चुकीचा संदेश जनतेत जाईल, असेही सोनियांनी सांगितले होते, पण ३ मे रोजी उमेदवारी अर्ज भरण्याच्या शेवटच्या दिवशी काँग्रेसने राहुल रायबरेलीतून निवडणूक लढवणार असल्याचे जाहीर केले. गांधी-नेहरू घराण्याचे निष्ठावंत किशोरी लाल शर्मा अमेठीतून निवडणूक लढवणार आहेत. किशोरी लाल शर्मा, मूळचे पंजाबचे, गांधी-नेहरू घराण्यातील निवडून आलेल्या खासदारांचे प्रतिनिधी म्हणून अनेक दशकांपासून अमेठी आणि रायबरेली लोकसभा मतदारसंघातील राजकीय घडामोडी हाताळत आहेत.

येथे अनेक प्रश्न निर्माण होणे स्वाभाविक आहे. राजकीय पक्ष आपल्या निष्ठावंत कार्यकर्त्यांना पुरस्कृत करतो ही चांगली गोष्ट आहे, पण रायबरेली ही किशोरी लाल शर्मा यांच्यासाठी सोपी जागा नव्हती का? तिथून भाजपचे उमेदवार म्हणून निवडणूक लढवणारे दिनेश प्रताप सिंह हे जुने काँग्रेसी असून गेल्या लोकसभा निवडणुकीत त्यांनी सोनिया गांधींविरोधात निवडणूक लढवली होती आणि त्यांचा पराभव झाला होता. अशा परिस्थितीत राहुल स्वतः रायबरेलीतून आणि किशोरीलाल शर्मा यांनी अमेठीत स्मृती इराणींच्या विरोधात निवडणूक लढवल्याने फारसा सकारात्मक राजकीय संदेश गेला नाही. राहुलला पराभूत करणाऱ्या स्मृती यांना शर्मा तगडी टक्कर देऊ शकतील, असे मानण्यास सध्या तरी आधार दिसत नाही.

वायनाडच्या मतदारांप्रती असलेल्या त्यांच्या बांधिलकीच्या आधारावर इतर कोणत्याही जागेवरून निवडणूक न लढवण्याचा नैतिक आधार राहुलकडे असेल, पण रायबरेलीतून निवडणूक लढवून त्यांनी तोही गमावला.  ते फक्त दोन जागांवर निवडणूक लढवत असतील, तर आपली पारंपरिक जागा सोडून रायबरेलीला जाऊन त्यांनी स्वत: भारतीय जनता पक्षाला प्रचाराची संधी उपलब्ध करून दिली आहे की, ते घाबरले आहेत.

अमेठीतून राहुलचा विजय निश्चित नाही हे मान्य, पण पराभव निश्चित मानण्याचे कारण काय? निवडणुकीत पराभूत झाल्यावर त्याच जागेवरून नेते पुन्हा जिंकत नाहीत का आणि सर्वात मोठा प्रश्न हा आहे की ते निवडणुकीच्या राजकारणात असताना पराभवाची भीती कशाला? इंदिरा गांधी, अटलबिहारी वाजपेयी आणि चौधरी चरणसिंग, जे राजकीय उंची आणि पदावर राहुल यांच्यापेक्षा खूप मोठे नेते होते, तेही निवडणुकीत हरले, पण त्यांनी असे स्थलांतर केले नाही. आता भारतीय जनता पक्षाच्या या अशा प्रचाराला राहुल आणि काँग्रेस कसे तोंड देणार? २०२२ च्या उत्तर प्रदेश विधानसभा निवडणुकीत 'मी एक मुलगी आहे, लढू शकते' असा नारा देणाऱ्या प्रियंका गांधी यांनी संधी मिळताच माघार का घेतली हाही प्रश्न आहे. भारत जोडो यात्रेतून मिळालेल्या आत्मविश्वासाच्या बळावर राहुल पुन्हा अमेठीतून निवडणूक लढवतील, तर मुलगी रायबरेलीतून आपल्या आईचा वारसा सांभाळेल, अशी आशा होती.

आता कुटुंबातील सर्व सदस्यांनी निवडणूक लढवणे योग्य नाही, असा युक्तिवाद केला जात आहे. सर्व सदस्य सक्रिय असल्यास राजकारणात उतरता येत असेल तर निवडणूक लढवायला काय हरकत आहे? एकीकडे असा युक्तिवाद केला जात आहे, तर दुसरीकडे प्रियांकाचे पती रॉबर्ट वाड्रा निवडणूक लढवण्याची इच्छा व्यक्त करत आहेत. प्रश्न असाही आहे की, राहुल जर दोन्ही जागांवर विजयी झाले तर त्यांनी सोडलेल्या जागेवरून कुटुंबातील एकही सदस्य निवडणूक लढवणार नाही का? जर आपण थेट प्रश्न विचारला तर, दोन्ही ठिकाणांहून विजय मिळाल्यास राहुलने सोडलेल्या जागेवरून प्रियंका निवडणूक लढवणार नाही का आणि तिला निवडणुकीच्या राजकारणात कधी उतरायचे नाही का? अर्थात काँग्रेस आणि राहुल गांधी यांना त्यांची रणनीती ठरवण्याचा अधिकार आहे, पण सार्वजनिक जीवनातील निर्णय पूर्णपणे वैयक्तिक असू शकत नाहीत. त्यांच्यावर भाष्य नक्कीच होईल, कारण त्यांचा प्रभाव व्यापक आहे. सपा प्रमुख अखिलेश यादव यांनी पूर्ण सहकार्याचे आश्वासन दिले असतानाही, अमेठी-रायबरेलीबाबतच्या या निर्णयांमुळे काँग्रेसच्या बचावात्मक रणनीतीचा नकारात्मक संदेशच गेला आहे.

यापूर्वी सुरत आणि इंदूरमधील 'जयचंद-घटना' आणि दिल्लीतील बंड आणि 'टीएमसीपेक्षा भाजपला मतदान करणे चांगले' असे पश्चिम बंगालमधील अधीर रंजन चौधरी यांच्यासारख्या ज्येष्ठ नेत्याचे आवाहन यावरूनही गंभीर प्रश्न निर्माण झाले आहेत. काँग्रेसचे राजकीय व्यवस्थापन. २०१४ आणि २०१९ च्या लोकसभा निवडणुका एकतर्फी झाल्यानंतर या निवडणुकीत चुरशीची लढत होण्याची चिन्हे आहेत. मग विरोधी पक्षात सर्वात मोठा पक्ष असूनही काँग्रेसने अशा बचावात्मक रणनीतीने नकारात्मक राजकीय संदेश का दिला? अशी रणनीती कोणत्याही राष्ट्रीय राजकीय पक्षासाठी प्रश्नच निर्माण करत नाही तर लोकांच्या हृदयात आणि मनात नकारात्मक प्रतिमा देखील निर्माण करते.

निवडणुकीच्या मुल्यांकनादरम्यान, अशी भीती व्यक्त केली जात आहे की काँग्रेस हा विरोधी पक्षांच्या अर्ध-गठित 'इंडिया' युतीचा सर्वात कमकुवत दुवा ठरू शकतो, कारण सुमारे २०० जागांवर भाजपशी त्यांची थेट स्पर्धा आहे. प्रादेशिक पक्षांनी यापूर्वीही भाजपच्या विरोधात तुलनेने चांगली कामगिरी केली आहे. अशा स्थितीत भाजपच्या विरोधात काँग्रेसच निवडणुकीत कशी कामगिरी करते यावर अंतिम निकाल अवलंबून असेल. आतापर्यंतची चिन्हे फारशी सकारात्मक नाहीत.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : ०४/०५/२०२४ वेळ : ०२२५