लेख – गंगाराम गवाणकर — मराठी रंगभूमीवरील बोलीभाषेचा अमर दीपस्तंभ

लेख – गंगाराम गवाणकर — मराठी रंगभूमीवरील बोलीभाषेचा अमर दीपस्तंभ

आजच्या या शब्दप्रेमी, रंगभूमीप्रेमी आणि संस्कृतीसेवकांच्या काळात आपण एका महान व्यक्तिमत्त्वाचा, एका अपूर्व कलावंताचा आणि एका भाषिक चैतन्याचा स्मरण करत आहोत — मराठी रंगभूमीवर बोलीभाषेचा अभिमान निर्माण करणारे, हास्य आणि विचार यांचा समन्वय घडवणारे नाटककार गंगाराम गवाणकर. त्यांच्या निधनाने मराठी नाट्यसृष्टीने केवळ एक प्रतिभावान लेखक गमावला नाही, तर रंगभूमीवरील एका युगाचा सूर्य मावळला आहे. त्यांच्या लेखणीने रंगभूमीला जी प्राणशक्ती, जी चैतन्यता दिली, ती आजही भाषेच्या लहरीत आणि प्रेक्षकांच्या आठवणीत जिवंत आहे.

गंगाराम गवाणकर यांचा जन्म १ जून १९३९ रोजी कोंकणच्या भूमीत झाला. या प्रतिभावंताने आपली मातृभाषा — मालवणी बोली — संपूर्ण महाराष्ट्राच्या रंगभूमीवर सन्मानाने नेऊन ठेवली. त्यांनी मुंबईतील सुरुवातीचे दिवस अतिशय संघर्षमय घालवले. “मी माझे सुरुवातीचे दिवस स्मशानात काढले,” असे त्यांनी त्यांच्या आत्मकथनात्मक ‘व्हाया वस्त्रहरण’ या पुस्तकात नमूद केले आहे. या वास्तववादी संघर्षातून उभा राहिलेला हा कलावंत पुढे मराठी रंगभूमीचा मानबिंदू ठरला.

त्यांच्या लेखनात ग्रामीण संस्कृती, लोकजीवन, सामाजिक विषमता, स्त्रीपुरुषसंबंध आणि माणसातील विनोदाचे दर्शन आढळते. त्यांनी नाटकाच्या माध्यमातून सामाजिक विचार सहजतेने मांडले. त्यांच्या नाट्यलेखनाची भाषा जिवंत, उत्स्फूर्त आणि संवादप्रधान आहे. गवाणकर यांचे सर्वात प्रसिद्ध नाटक म्हणजे ‘वस्त्रहरण’ — महाभारतातील द्रौपदीच्या प्रसंगावर आधारित हे नाटक मालवणी बोलीभाषेत लिहिले गेले असून त्याचे तब्बल ५४०० हून अधिक प्रयोग झाले. या नाटकाने मराठी रंगभूमीवर हास्य आणि व्यंग यांच्या माध्यमातून एक सांस्कृतिक क्रांती घडवली.

‘वस्त्रहरण’मधील विनोद हा केवळ मनोरंजनापुरता मर्यादित नव्हता; तो विचार जागवणारा होता. ग्रामीण जीवनातील चातुर्य, भाषेचा गोडवा आणि सामाजिक वास्तव यांचा संगम या नाटकात दिसतो. या नाटकामुळे मालवणी बोलीला प्रतिष्ठित ओळख मिळाली आणि गवाणकर साहेबांचे नाव घराघरात पोहोचले.

‘वस्त्रहरण’नंतर त्यांनी अनेक प्रभावी नाटके लिहिली — ‘दोघी’, ‘वन रूम किचन’, ‘वर भेटू नका’, ‘वरपरीक्षा’ आणि ‘वात्रट मेले’. या सर्व नाटकांमध्ये गवाणकर यांनी विनोद, व्यंग आणि वास्तव यांचा संतुलित संगम साधला. ‘वात्रट मेले’ या नाटकाचे २००० हून अधिक प्रयोग, तर ‘वन रूम किचन’ या नाटकाचे १००० पेक्षा जास्त प्रयोग झाले. प्रत्येक नाटकाने समाजातील सामान्य माणसाच्या जगण्याचा आरसा प्रेक्षकांसमोर ठेवला.

‘दोघी’ या नाटकात त्यांनी स्त्रीजीवनातील भावनिक गुंतागुंत आणि सामाजिक दबावांचा मार्मिक वेध घेतला. ‘वर भेटू नका’ आणि ‘वरपरीक्षा’ या नाटकांमधून विवाहसंस्थेतील विसंगती आणि मानवी संबंधातील विनोदी वास्तव त्यांनी रंगवले. ‘उषःकाल होता होता’ या नाटकात कुटुंबसंस्थेच्या विघटनाचे आणि मुलांवर होणाऱ्या परिणामांचे संवेदनशील चित्र त्यांनी उभे केले. त्यांच्या प्रत्येक नाटकात हास्याच्या आवरणाखाली एक सामाजिक वेदना आणि विचारांची ठिणगी दडलेली असते.

गवाणकर यांनी केवळ नाटकच नव्हे, तर गद्यलेखनातही उल्लेखनीय कार्य केले. त्यांच्या ‘ऐसपैस’ या कादंबरीत त्यांनी सामान्य माणसाच्या संघर्षशील जीवनाचे वास्तववादी चित्रण केले आहे. तसेच त्यांनी ‘चित्रांगदा’ या रवींद्रनाथ टागोर यांच्या सुप्रसिद्ध नाटकाचा मराठी अनुवाद केला, जो त्यांच्या भाषिक संवेदनशीलतेचा प्रत्यय देतो. त्यांचे आत्मकथनात्मक पुस्तक ‘व्हाया वस्त्रहरण’ हे नाट्यप्रवासातील आनंद, वेदना आणि आत्मविश्वासाचे जिवंत चित्र आहे.

गवाणकर यांनी १९९८ साली प्रदर्शित झालेल्या ‘जागर’ या मराठी चित्रपटाचे संवादही लिहिले. या चित्रपटातील संवादांमध्ये त्यांच्या विनोदी आणि वास्तववादी लेखनशैलीचा प्रत्यय येतो. त्यांनी नाटक, कथा, चित्रपट आणि गद्य या सर्व क्षेत्रांत आपली सशक्त लेखणी प्रभावीपणे वापरली.

मराठी रंगभूमीला गवाणकर यांचे सर्वांत मोठे योगदान म्हणजे त्यांनी मालवणी भाषेला प्रतिष्ठा मिळवून दिली. त्यांनी सिद्ध केलं की बोलीभाषा ही “खालच्या दर्जाची” नसून तिच्यात जीवनाचा गोडवा आणि सांस्कृतिक श्रीमंती दडलेली असते. ‘वस्त्रहरण’ हे केवळ नाटक नव्हे, तर बोलीभाषेचं विजयगीत ठरलं. त्यांच्या विनोदी शैलीतून त्यांनी समाजातील अन्याय, दिखावा आणि दांभिकतेवर मार्मिक प्रहार केले.

त्यांच्या लेखनात विनोद म्हणजे फक्त हास्य नाही, तर विचारांची हलकी झुळूक आहे. प्रेक्षकांना हसवताना ते एकाच वेळी विचार करायला भाग पाडतात. म्हणूनच त्यांची नाटके काळाच्या पलीकडे जाऊन आजही तितकीच ताजी, सुसंगत आणि जिवंत वाटतात.

त्यांच्या नाट्यप्रयोगांचा प्रवास प्रेरणादायी होता. सुरुवातीच्या काळात त्यांनी अनेक अडथळे पार केले; अनेकदा स्क्रिप्ट पुन्हा लिहावी लागली, परंतु त्यांच्या चिकाटीने आणि आत्मविश्वासाने प्रत्येक नाटक अधिकाधिक परिष्कृत होत गेले. त्यांनी दाखवून दिलं की खऱ्या कलावंताला भाषेच्या सीमा नसतात — त्याचा एकमेव धर्म म्हणजे संवाद साधणं.

गवाणकर साहेब केवळ नाटककार नव्हते, तर एक संस्था, एक प्रेरणा आणि एक शाळा होते. त्यांनी ग्रामीण भागातील कलाकारांना आत्मविश्वास दिला की आपल्या बोलीतूनही मोठं कलाकृती साकारता येते. त्यांनी दाखवून दिलं की हास्य हे केवळ करमणुकीचं साधन नसून समाजपरिवर्तनाचंही प्रभावी माध्यम असू शकतं.

त्यांच्या या कार्याला अनेक सन्मान लाभले — ‘झी मराठी’ जीवनगौरव पुरस्कार आणि ९६ व्या अखिल भारतीय मराठी नाट्यसंमेलनाचे अध्यक्षपद हा त्यांचा गौरव. या सन्मानांनी त्यांच्या कार्याचा आदर केला, पण त्यांच्या लेखनानेच त्यांना खरे अमरत्व बहाल केले.

आज गवाणकर यांचे जाणे हे मराठी रंगभूमीसाठी एक दुःखद वळण आहे, पण त्यांच्या लेखनातून फुललेली संस्कृती, बोलीभाषेला मिळालेला आत्मसन्मान आणि नाटकांमधून रंगलेले भावानुभव हे अनंत काळापर्यंत प्रेरणादायी राहतील. त्यांच्या शब्दांचे सूर, त्यांच्या पात्रांचे संवाद आणि त्यांच्या रंगमंचावरील प्रभाव आजही जिवंत आहेत.

त्यांच्या जाण्यानंतरही त्यांनी प्रज्वलित केलेला दीप विझणार नाही. त्या प्रकाशात नवीन लेखक, नवीन कलाकार आणि नवीन विचार उगवतील. त्यांच्या या तेजस्वी प्रवासाला वंदन करताना एकच वाक्य मनात येतं —

“तुमची बोली सातासमुद्रापार झंकारली, तुमची रंगभूमी उजळली, आणि तुमचं लेखन आमच्या मनात कायमचं कोरलं गेलं — धन्यवाद, गंगाराम गवाणकर साहेब!”

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई 

दिनांक : २९/१०/२०२५ वेळ : ०६:२१