लेख – नारायण सुर्वे: संघर्ष, समाज आणि साहित्य यांचा अविभाज्य संगम

लेख – नारायण सुर्वे: संघर्ष, समाज आणि साहित्य यांचा अविभाज्य संगम

नारायण सुर्वे हे मराठी साहित्यविश्वात केवळ लोककवी म्हणून नव्हे, तर अनुभवांच्या धगधगत्या आगीतून घडलेले, आत्मसन्मानाने ताठ उभे राहिलेले अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्व म्हणून उभे राहतात. अनाथत्व हा त्यांच्या जीवनाचा प्रारंभबिंदू असला, तरी तो कधीही त्यांच्या ओळखीची मर्यादा ठरला नाही. “मी अनाथ नाही” हे विधान दयावादी सहानुभूतीला नकार देणारे आणि आत्मनिर्भरतेचा ठाम उद्घोष करणारे आहे. समाजाने दिलेली ओळख त्यांनी शांतपणे नाकारली आणि स्वतःची ओळख स्वतः घडवली. रस्त्यावर सापडलेला हा मुलगा परिस्थितीचा बळी न ठरता तिचा अर्थ शोधणारा सजग साक्षीदार बनला.

औपचारिक शिक्षणाची शिदोरी नसतानाही त्यांनी जीवनाच्या शाळेतून अमूल्य ज्ञान मिळवले. कधी अंधाऱ्या रात्री स्वतःशीच संवाद साधत, “आपण कोण आहोत?” हा प्रश्न त्यांनी स्वतःलाच विचारला आणि त्याच प्रश्नातून पुढे जाण्याची दिशा ठरवली. अनुभव, निरीक्षण आणि संवेदनशीलता हेच त्यांचे खरे गुरू होते. त्यांच्या स्वभावात विलक्षण कणखरपणा होता; मात्र त्या कणखरतेखाली खोलवर करुणेचा झरा वाहत होता. दुःखाने त्यांना मोडले नाही, तर अधिक सजग आणि अंतर्मुख केले. स्वाभिमान, जिद्द आणि आत्मविश्वास हे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे केंद्रबिंदू होते. त्यामुळे सुर्वे दयनीयतेचे प्रतीक न ठरता संघर्षातून घडलेल्या मानवी सत्त्वाचे प्रतीक ठरतात. त्यांच्या जीवनप्रवासाने हे ठामपणे सिद्ध केले की परिस्थिती माणसाला घडवत नाही; जर तो ताठ उभा राहिला तर माणूसच परिस्थितीला अर्थ देतो.

नारायण सुर्व्यांच्या कवितेचा आत्मा सामाजिक वास्तवात खोलवर रुजलेला आहे. त्यांनी समाजाकडे केवळ निरीक्षकाच्या नजरेने पाहिले नाही; तर त्या वास्तवात स्वतःला झोकून देत ते अनुभवले. औद्योगिक मुंबईतील कामगारांचे कष्टमय जग, झोपडपट्ट्यांमधील अस्थिर आयुष्य, उपनगरातील रोजचा संघर्ष आणि सामान्य माणसाच्या जगण्यातील असुरक्षितता—हे सारे त्यांच्या कवितेत प्रामाणिकपणे उतरलेले आढळते. त्यांच्या लेखनात कृत्रिम सौंदर्याचा अतिरेक नाही; तिथे आहे घामाचा वास, भुकेची जाणीव आणि जगण्याची तगमग. मुंबईच्या रस्त्यांवरची गर्दी, लोकल रेल्वेतील घुसमट, कारखान्यांच्या भोंग्यांमध्ये दडलेली चिंता—हे सुर्व्यांच्या कवितेत केवळ दृश्य म्हणून येत नाही; ते अनुभव म्हणून श्वास घेत राहते. त्यांनी शब्दांना सजवण्याचा मोह टाळला, कारण त्यांना वास्तव झाकायचं नव्हतं, तर उघड करायचं होतं. म्हणूनच त्यांच्या कवितेतील साधेपणा हा मर्यादा नसून सामर्थ्य ठरतो.

सामाजिक वास्तव मांडताना त्यांनी तक्रारीचा सूर धरला नाही. त्यांनी प्रश्न उपस्थित केले—मूक पण बोचरे. हे प्रश्न वाचकाच्या मनात अस्वस्थता निर्माण करतात आणि विचारप्रवृत्त करतात. त्यांच्या कवितेत समाजावर बोट दाखवणारा उपदेश नाही; तर समाजाला आरसा दाखवणारी प्रामाणिक जाणीव आहे. त्यामुळे सुर्व्यांची कविता वास्तववादी असूनही संवेदनशील ठरते, आणि हीच तिची खरी साहित्यिक ताकद आहे. नारायण सुर्वे यांची साहित्यिक संपदा संख्येने मर्यादित असली, तरी तिची आशयसमृद्धी अपार आहे. “माझे विद्यापीठ”, “सनद”, “ऐसा गा मी ब्रह्म”, “जाहीरनामा”’ “नव्या माणसाचे आगमन”, “पुन्हा एकदा कविता” हे त्यांचे काव्यसंग्रह मराठी वास्तववादी काव्यप्रवाहातील महत्त्वाचे टप्पे मानले जातात. या साहित्यनिर्मितीतून सुर्व्यांनी अनुभवांना विचारांचे अधिष्ठान दिले. त्यांच्या कवितेत तत्त्वज्ञान उपदेशाच्या स्वरूपात येत नाही; ते जगण्याच्या धगीतून सहज उलगडत जाते. म्हणूनच त्यांच्या कवितांमध्ये जीवनाचे सत्य कोणत्याही अलंकारिक आडपडद्याशिवाय समोर येते.

कवितेबरोबरच त्यांनी लेख, स्तंभ आणि गद्यलेखनातूनही समाजजीवनाचे विविध पैलू मांडले. त्यांच्या लेखनात शब्दांची उधळण नाही; प्रत्येक शब्द जीवनानुभवातून आलेला असल्यामुळे तो वजनदार आणि परिणामकारक ठरतो. सुर्व्यांच्या साहित्याला नैतिक ताकद लाभली आहे, कारण ते केवळ निरीक्षकाचे लेखन नाही, तर स्वतः भोगलेल्या वास्तवाचे प्रामाणिक साक्षीपत्र आहे. भूक, श्रम, उपेक्षा, अन्याय आणि मानवी सन्मान यांचे प्रश्न त्यांच्या साहित्यकृतींमध्ये सातत्याने उपस्थित राहतात.

सुर्व्यांचे साहित्य वाचताना वाचकाला सतत जाणवते की हे लेखन निवांत जागी बसून लिहिलेले नाही, तर रस्त्यावर, कारखान्यात, झोपडपट्टीत आणि माणसांच्या गर्दीत घडलेले आहे. त्यामुळे त्यांची साहित्यसंपदा केवळ कलात्मक ठरत नाही, तर एका कालखंडाचे सामाजिक दस्तऐवज बनते. काळाशी तडजोड न करता काळाशी भिडणारे हे लेखन मराठी साहित्याला नवी वास्तवदृष्टी देणारे ठरले आहे. मास्तरांच्या साहित्यशक्तीचे सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची शैली. ती साधी, बोलभाषेतील आणि थेट आहे; मात्र या साधेपणाच्या पटलावर तिची धार प्रगल्भतेने चमकते. रस्त्यांवरील कामगार, भांडवलशाहीच्या छायेत अडकलेले जीवन, बेरोजगारी, घाम आणि भूक—हे सर्व त्यांचे प्रत्यक्ष अनुभव आहेत, प्रतीकात्मक नव्हे. करुणा आणि संघर्ष यांचा समतोल त्यांची कविता विलक्षण ठरवतो; आक्रोश आहे, पण तो विवेकपूर्ण; रोष आहे, पण तो माणुसकीला नाकारत नाही. सुर्व्यांनी प्रश्न विचारले, परंतु उत्तर लादले नाही; त्यामुळे वाचक स्वतःच्या जीवनाशी आणि समाजाशी संवाद साधतो, अर्थ शोधतो. हीच त्यांची साहित्यशक्ती—जी काल ओघातही कमी होत नाही. शब्द फक्त वाचकाला भावूक करत नाहीत, तर सजग करतात; त्यांच्याशी आत्मीयता निर्माण करतात. शब्दांची मांडणी साधी आहे. मात्र कल्पनेच्या खोलवर पसरलेली धार वाचकाला कवितेच्या अनुभवात पूर्ण सहभागी बनवते. त्यांच्या लेखनात कोणतीही ओघट शैली नाही, तर प्रत्येक प्रतिमा आणि भावना हृदयस्पर्शी ठरतात. रस्त्यावरच्या छोट्या छोट्या जीवनदृश्यांतून त्यांनी माणसाच्या संघर्षाचा गाभा समोर आणला आहे. त्यामुळे सुर्व्यांची कविता फक्त वाचनासाठी नाही, तर अनुभवण्यासाठी आहे; ती वाचकाच्या अंतःपुरात खोलवर जाऊन विचार करण्यास भाग पाडते. त्यांच्या शब्दशक्तीने मानवतेचा, संघर्षाचा आणि सत्याचा भाव जिवंत ठेवला आहे, आणि या सर्व वैशिष्ट्यांमुळे त्यांच्या साहित्यशक्तीला कालातीत स्थान प्राप्त झाले आहे.

नारायण सुर्व्यांच्या कवितांवर समाजवादी विचारसरणीची ठळक छाप दिसून येते, परंतु ती कुठेही घोषणा किंवा प्रचारकी स्वरूपाची नाही. शोषित, उपेक्षित आणि कामगार वर्गाच्या आयुष्याची खरी प्रतिमा त्यांनी अत्यंत प्रामाणिकतेने उभी केली आहे. त्यांच्या कवितेत वर्गसंघर्ष आहे, पण तो द्वेषातून किंवा रागातून जन्मलेला नाही; तो न्यायाच्या आकांक्षेतून येतो, कारण सुर्वे हे माणसाच्या मूळ हक्क आणि गरजा समजून घेतात. सामान्य माणसाचा आवाज त्यांच्या कवितेत नैसर्गिकपणे उमटतो आणि वाचकाला वाटतं की हा आवाज थेट रस्त्यांमधून, कारखान्यांमधून किंवा झोपडपट्ट्यांमधून येतोय. त्यांनी कधीही वरून बोलण्याचा सूर घेतला नाही; आतून, अनुभवातून बोलणे त्यांनी पसंत केले. या दृष्टिकोनामुळे त्यांच्या कवितेला प्रामाणिकतेचा गंध येतो आणि वाचक त्यात स्वतःची प्रतिमा पाहतो. सुर्वे हे फक्त सामाजिक किंवा राजकीय परिस्थितीवर भाष्य करत नाहीत; ते मानवी मूल्ये, मानवतेची गरज आणि माणसाचा स्वाभिमान अधोरेखित करतात. समाज बदलावा, माणूस सन्मानाने जगावा, हा त्यांच्या विचारांचा मुख्य केंद्रबिंदू आहे. त्यांच्या कवितेतून एक स्पष्ट संदेश मिळतो—सामाजिक समता आणि न्याय हे फक्त कल्पना नाहीत, तर प्रत्यक्ष अनुभवातून जाणारे सत्य आहेत. त्यामुळे सुर्व्यांची कविता केवळ राजकीय भूमिका मांडत नाही, तर मानवी संवेदनांचा ठाम आधार देते. हा संदेश अत्यंत भावपूर्ण आणि प्रभावी स्वरूपात मांडला आहे, ज्यामुळे वाचकाला विचार करायला भाग पडतो आणि मनोभावाने तो कवितेशी जोडला जातो. त्यांच्या कवितेत समाजाची खरी प्रतिमा आहे आणि माणसाची खरी भावना, यामुळे त्यांचे साहित्य कालबाह्य होत नाही.

नारायण सुर्वे यांना त्यांच्या काव्यसंपत्ती आणि सामाजिक संवेदनशीलतेसाठी पद्मश्री, साहित्य अकादमी पुरस्कार, बक्षी पुरस्कार, महाराष्ट्र शासन पुरस्कार यासारखे मान-सन्मान लाभले. “माझे विद्यापीठ” या त्यांच्या काव्यसंग्रहासाठी मिळालेला साहित्य अकादमी पुरस्कार हे त्यांच्या साहित्यिक योगदानाची अधिकृत दखल मानली जाते, परंतु सुर्वे यांचे ध्येय पुरस्कार घेणे कधीच नव्हते. त्यांच्या दृष्टिकोनातून हे पुरस्कार प्रवासातील थांबे होते, ज्या माध्यमातून समाज आणि साहित्याच्या दृष्टीने त्यांची ओळख अधिक दृढ होत होती. त्यांच्या कवितांमध्ये सत्यता, संघर्ष, सामाजिक भान आणि मानवी मूल्ये अशी नितांत मौलिकता असल्यामुळे वाचकांच्या मनात त्यांना खरी जागा मिळाली. कामगार, कष्टकरी, बेरोजगार युवक आणि शोषित घटकांनी त्यांना केवळ कवी म्हणून नव्हे, तर आपला प्रतिनिधी मानले. सुर्वे हे पहिले लोककवी ठरले, ज्यांनी साहित्याच्या केंद्रस्थानी कामगार वर्गाचं सामर्थ्य अधोरेखित केलं. पुरस्कारांनी त्यांच्या कार्याला प्रतिष्ठा मिळवून दिली, परंतु लोकांनी दिलेल्या स्वीकाराने त्यांना अमरत्व प्राप्त झालं. त्यांच्या कवितांमध्ये मान-सन्मान हा फक्त बाह्य नाही, तर वाचकांच्या हृदयात मिळालेला अनुभव आहे, ज्यामुळे त्यांचा प्रभाव आजही टिकून आहे.

“माझे विद्यापीठ” हा नारायण सुर्व्यांचा केवळ काव्यसंग्रह नाही, तर त्यांच्या जीवनाचा एक साक्षात्कार आहे. या संग्रहात त्यांनी जीवन-शिक्षणाची पारंपरिक संकल्पना नव्याने मांडली आहे. सामान्यतः शिक्षण म्हणजे पुस्तके, परीक्षांतील गुण आणि औपचारिक पाठ्यक्रम, असे मानले जाते, मात्र सुर्व्यांनी हे विधान उलटून ठेवले. त्यांच्या मते, खरे शिक्षण म्हणजे रस्त्यांवरील अनुभव, माणसांशी संवाद, संघर्ष आणि अडचणींमधून मिळालेल्या जीवनाच्या धड्यांचा समावेश असतो. प्रत्येक कविता, कथा किंवा लेख हा अनुभवाचा प्रत्यक्ष दस्तऐवज आहे. संग्रहातील कवितांमध्ये त्यांच्या निरीक्षणाची तीव्रता, आत्मभान आणि सामाजिक संवेदनशीलता स्पष्ट दिसते. वाचकाला केवळ शब्दांचा आनंद नाही, तर जीवनाकडे पाहण्याची नवीन दृष्टीही प्राप्त होते. “माझे विद्यापीठ” हा संग्रह सामाजिक वास्तव, मानवी संघर्ष आणि आत्मकथनात्मक चिंतन यांचा एकत्रित संगम आहे. मराठी साहित्यातील वास्तववादाचा हा एक महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो, कारण यात प्रत्यक्ष अनुभव आणि निरीक्षण यांचा आदरपूर्वक समावेश आहे. संग्रह वाचताना वाचकाला केवळ कवितांचा आनंद नाही, तर जीवनाच्या कठीण वास्तवाशी संवाद साधण्याची क्षमता प्राप्त होते. यामुळे सुर्व्यांचे साहित्य केवळ कलात्मक नाही, तर सामाजिक, नैतिक आणि मानवी मूल्यांचे प्रतिनिधित्व करणारे ठरते. हे त्यांचे लेखनाचं खरे शिक्षण आणि लोकजीवनाशी असलेला जवळीक दर्शवते, ज्यामुळे ते आजही प्रत्येक वाचकासाठी प्रेरणास्थान ठरतात.

नारायण सुर्वे हे संघर्षातून उभे राहिलेलं एक अद्भुत प्रेरणास्थान आहेत. कोणताही सांस्कृतिक वारसा, औपचारिक शिक्षणाचा पाठबळ किंवा आर्थिक आधार नसताना त्यांनी साहित्यविश्वात स्वतःचं स्थान निर्माण केलं. त्यांच्या जीवनप्रवासात दिसून येतो की जिद्द, चिकाटी आणि आत्मविश्वास असल्यास कोणताही मनुष्य सामाजिक, आर्थिक किंवा सांस्कृतिक बंधनांना झुगारून उभा राहू शकतो. सुर्वे यांनी केवळ आपलं व्यक्तिमत्त्व घडवलं नाही, तर साहित्याला समाजाच्या मध्यभागी आणलं. त्यांनी अकादमीच्या चौकटीत मर्यादित राहण्याऐवजी कविता आणि लेखन थेट लोकांच्या हातात पोहोचवलं. त्यामुळे सामान्य माणूस त्यांच्या कवितेत स्वतःला पाहतो, आणि त्यांच्या शब्दांमध्ये सामर्थ्य, संघर्ष आणि आत्मविश्वास मिळवतो. या दृष्टिकोनातून सुर्वे केवळ कवी नव्हेत, तर नवोदित लेखकांसाठीही प्रेरक आदर्श ठरतात. अनेकांनी अनुभवलेले अडथळे, कष्ट आणि समाजातील अन्याय यांना त्यांनी शब्द दिले; आणि हे शब्द वाचकाच्या मनाला भिडतात. त्यांच्या आयुष्याने दाखवून दिलं की ज्ञान केवळ पुस्तकांमध्ये नसून अनुभवातूनही मिळू शकतं, आणि अनुभवसमृद्ध मनुष्य आपले विचार आणि भावना समाजासमोर प्रभावीपणे मांडू शकतो. सुर्व्यांची ही प्रेरकता केवळ साहित्यिक दृष्ट्या नव्हे, तर जीवनदर्शनात्मक दृष्ट्या देखील आदर्श ठरते.

आजच्या काळातही नारायण सुर्व्यांची कविता तितकीच जिवंत, अर्थपूर्ण आणि सामाजिक दृष्ट्या ठळक वाटते. बेरोजगारी, शोषण, शहरातील असुरक्षित जीवन, माणसाची कोंडी, झोपडपट्ट्यांतील हालहवाल—हे प्रश्न आजही तितकेच तीव्र आहेत. त्यामुळे सुर्व्यांची कविता कालबाह्य होत नाही; उलट, आधुनिक जीवनाच्या गतीमान आणि असंवेदनशील प्रवाहात ती अधिकच आवश्यक ठरते. त्यांनी आधुनिक शहराच्या झगमगाटामागील अंधार दाखवला आणि आजही तो अंधार त्यांच्या शब्दांतून प्रकट होतो. त्यांच्या कवितेत केवळ शहराच्या कठीण वास्तवाचे चित्र नाही, तर त्यामागील मानवी संघर्ष, दु:ख, धडपड आणि आशा देखील खुलून दिसते.

सुर्व्यांनी कविता ही केवळ भावनांसाठी नाही, तर सामाजिक जागृतीसाठी, विचारप्रवर्तकतेसाठी आणि समाजातील अन्याय, शोषण आणि असमानतेवर प्रश्न उपस्थित करण्यासाठी वापरली. वाचक त्यांच्या कवितेत स्वतःला बघतो; त्यांच्या जीवनातील संघर्ष आणि अनुभव प्रत्यक्ष आणि समृद्धपणे पोहोचतात. काळाचा वेग, तंत्रज्ञानाचा प्रचंड प्रभाव आणि मानवी संवेदनांचा अभाव—हे सर्व त्यांच्या कवितेत खोलवर प्रतिबिंबित होते. त्यामुळे ही कविता आजच्या पिढीसाठीही तितकीच प्रासंगिक आणि संदेशदायी ठरते. यातून स्पष्ट होते की नारायण सुर्वे हे केवळ कालातीत नव्हे, तर कालानुरूप समाजाच्या मध्यभागी उभे राहून बोलणारे साहित्यिक आहेत. त्यांच्या कवितेतून माणूस, समाज आणि संघर्ष यांचा सशक्त संगम उभा राहतो, आणि त्याचा प्रभाव आजही वाचकाच्या मनावर खोलवर पडतो. हीच त्यांच्या साहित्याची खरी ताकद आणि अमरत्वाची गुरुत्वाकर्षणशक्ती आहे.

नारायण सुर्वे हे मराठी साहित्याच्या इतिहासात फक्त कवी म्हणून नव्हे, तर एक जिवंत मूल्य म्हणून उभे राहतात. त्यांच्या कवितेत संघर्ष, सत्यनिष्ठा, लोकशाही मूल्ये, सामाजिक भान आणि मानवी संवेदना यांचा सशक्त संगम दिसतो. सुर्वे यांनी सामान्य माणसाचा आवाज फक्त ऐकला नाही, तर तो त्यांच्या शब्दांत प्रत्यक्षपणे पुनर्जन्माला आला. त्यांच्या कवितेतून दिसणारी मानवी गरज, वेदना आणि त्यांची धडपड आजच्या काळातही समकालीन, ठळक आणि सजीव वाटते. शब्दांमध्ये सुस्पष्टता, भावनात्मक गहनता आणि सामाजिक दृष्टिकोन यांचे सुंदर मिश्रण आहे. त्यांनी मराठी कवितेत लोकभावनेचा प्रवाह उंचावला आणि तो वाचकांच्या मनाला थेट भिडणारा ठरवला.

साहित्याला केवळ उच्चभ्रू वर्गासाठी मर्यादित न ठेवता त्यांनी ते सर्वसामान्य माणसांच्या हातात दिले, ज्यामुळे त्यांच्या कवितेचा प्रभाव व्यापक झाला. समाजातील असमानता, बेरोजगारी, शोषण आणि शहरातील कठीण वास्तव हे त्यांच्या कवितेत काळजीपूर्वक आणि संवेदनशीलतेने मांडले आहे. हे फक्त सामाजिक प्रतिवेदन नाही, तर माणुसकीचा संदेश आणि संघर्षातून उभारी घेण्याचा आव्हानात्मक आरसा आहे. सुर्वे यांच्या कवितांमुळे सामान्य माणसाला आत्मभान मिळाले, त्याला संघर्ष करण्याची प्रेरणा मिळाली आणि समाजातील न्यायप्रिय मूल्यांची जाणीव जागृत झाली. त्यांच्या साहित्याने वाचकाला शिकवले की प्रतिकूल परिस्थितीतही माणूस माणूस राहू शकतो, सामाजिक आणि मानवी मूल्यांचे रक्षण करू शकतो. हीच त्यांच्या साहित्याची खरी विजयगाथा आहे आणि हे त्यांचे योगदान आजही मराठी साहित्याच्या मानचित्रावर अभूतपूर्व आहे. सामाजिक वास्तव त्यांच्या कवितेत केवळ चित्रित होत नाही; ते वाचकाच्या मनावर टकटक करते, विचारप्रवर्तक ठरते. सुर्व्यांच्या शब्दांमध्ये फक्त व्यक्तीच्या दु:खाची नाही, तर समाजाच्या वेदनेचीही जाणीव आहे. ही जाणीव त्यांना फक्त कवी म्हणून नव्हे, तर समाजसजग नागरिक म्हणून उभे करते. त्यांनी संघर्षातून शिकलेल्या धड्यांना वाचकांसमोर मांडले, ज्यातून जीवनाचे सत्य, आत्मसन्मानाचे मूल्य आणि सामाजिक न्यायाची आवश्यकता अधोरेखित होते.

नारायण सुर्वे यांचे साहित्य कालातीत ठरले आहे. कारण जीवनाच्या कठीण वास्तवाशी संवाद साधताना त्यांनी तत्त्वज्ञान आणि मानवी मूल्ये एकत्र ठेवली. त्यांच्या कवितेत संघर्ष आणि आशा यांचा सुसंवाद आहे; निराशा आहे, पण त्यात अपार सहनशीलतेचा स्पर्श आहे. त्यांची भाषा साधी पण परिणामकारक आहे. ती वाचकाच्या अंतःपुरात खोलवर शिरते आणि त्याला स्वतःच्या जीवनाशी जोडते. प्रत्येक कविता अनुभवातून उगम पावलेली असल्याने ती वाचकाला फक्त वाचण्यासाठी नव्हे, तर जाणवण्यासाठी आणि आत्मसात करण्यासाठी भाग पाडते. त्यांच्या साहित्यिक कार्यामुळे मराठी कविता केवळ कलात्मक नाही, तर सामाजिक जागृतीचे माध्यमही बनली. सुर्वे यांनी सामान्य माणसाचा आवाज साहित्याच्या माध्यमातून ऐकवला, ज्यामुळे वाचकात त्याविषयीची सहानुभूती, जागरूकता आणि बदलाची प्रेरणा निर्माण झाली. त्यांच्या कवितांमधील सत्य, संघर्ष, सहनशीलता आणि मानवतेचा आदर या मूल्यांनी मराठी साहित्याचा भूभाग समृद्ध झाला आहे.

नारायण सुर्वे हे केवळ महान कवी नाहीत. ते संघर्ष, समाज आणि साहित्य यांचा अविभाज्य संगम आहेत. त्यांच्या कवितांमधून जीवनाचे सत्य, समाजाचे वास्तव आणि मानवी मूल्यांचे जिवंत दर्शन मिळते. त्यांच्या शब्दांमध्ये फक्त भावनांचा संगम नाही, तर विचार, अनुभव आणि संवेदनांचा गहन प्रवाह आहे, जो वाचकाच्या हृदयात दीर्घकाळ जिवंत राहतो. त्यामुळे नारायण सुर्वे यांचे साहित्य कालातीत, सामाजिक दृष्ट्या संवेदनशील आणि मानवी जीवनाशी अत्यंत जवळचे आहे.

©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई

दिनांक : १३/१२/२०२५ वेळ : १२:५१